مناسبات ایران و عربستان سعودی پیش از انقلاب سال ۱۳۵۷ چندان نزدیک نبود، اما سقوط حکومت پهلوی و نگرانی کشورهای منطقه از صدور انقلاب شیعیان، آغازی شد بر تیرگی این روابط.

بازداشت یک مداح شناخته شده نزدیک به بیت رهبر جمهوری اسلامی ایران در اوایل خرداد ماه ۱۴۰۴، آخرین حلقه از زنجیره فراز و فرود روابط دو رقیب اصلی در خلیج فارس است.

از اولین حمله به سفارت عربستان تا محکومیت شدید سخنان غلامرضا قاسمیان علیه عربستان از سوی دولت ایران، این دو کشور مسیر پر چالشی را طی کرده‌اند. عباس عراقچی در پی سخنان آقای قاسمیان در پیامی در شبکه‌های اجتماعی «با صراحت کامل هرگونه تلاش برای ضربه زدن به وحدت مسلمانان را محکوم» کرد. وزیر خارجه ایران نوشت: «ما مصمم هستیم که به هیچ‌کس اجازه ندهیم به روابط برادرانه ما با همسایگانمان، از جمله به مسیر رو به‌جلوی روابط با عربستان سعودی، آسیب بزند.»

این مطلب گاهشمار اتفاقات کلیدی در روابط ایران و عربستان بعد از انقلاب ایران است.

جنگ ایران و عراق

۱۳۵۹؛ حمایت عربستان سعودی از عراق در زمان جنگ با ایران روابط دو کشور را تیره‌تر کرد. عربستان سعودی در آغاز این جنگ اعلام بی‌طرفی کرده بود، اما بر اساس گزارش‌ها میلیاردها دلار وام با بهره کم در اختیار حکومت صدام حسین گذاشت. ایران این اقدام را نشانه‌ای از حمایت عربستان از عراق قلمداد کرد.

در همین سال سردادن شعارهای سیاسی باعث درگیری پلیس با حجاج ایرانی در مکه و مدینه شد.

عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر، کویت، عمان و بحرین، در پاسخ به تهدیدهای امنیتی ایران «شورای همکاری خلیج» را تشکیل دادند که از نظر ایرانیان نداشتن کلمه «فارس» در نام این شورا «توهین» بزرگی به تمامیت ارضی ایران بود.

خط لوله نفت دریای سرخ

۱۳۶۶؛ یک سال پیش از پایان جنگ ایران و عراق، عربستان سعودی پروژه دو ساله احداث خط لوله ۷۶۴ کیلومتری را آغاز کرد که هدف آن انتقال نفت عراق به دریای سرخ از طریق خاک عربستان بود. در بحبوحه جنگ ایران و عراق و نا‌امن بودن بندرهای خلیج فارس برای فروش نفت و جنگ نفت‌کش‌ها، این خط لوله کمکی بزرگ برای عراق بود.

ایران احداث این خط لوله را نشانه‌ای از دشمنی عربستان سعودی با خود دید. به‌ویژه آنکه در مقاطع مختلف عربستان با افزایش صادرات نفت تاثیر مهمی در کاهش قیمت گذاشته بود. ایران، عربستان و سایر کشورهای عرب خلیج فارس را متهم می‌کرد که با دادن امکانات خود به عراق، بی‌طرفی در این جنگ را نقض کرده‌اند.

همچنین ایران در جریان جنگ نفتکش‌ها در آخرین ماه‌های جنگ با عراق، به یک نفتکش سعودی در آب‌های عربستان حمله کرد. در واکنش عربستان سعودی نیز یک موشک فانتوم ایرانی را بر فراز آب‌های عربستان سرنگون کرد.

«برائت از مشرکان»، کشتار زائران و توقف حج

۱۳۶۶؛ اجرای مراسم «برائت از مشرکان» در جریان مراسم حج در روز نهم مرداد ۱۳۶۶، منجر به تیراندازی مأموران سعودی به سوی شمار زیادی از حجاج ایرانی شد. دست‌کم۴۰۰ نفر کشته شدند که بیش از ۲۷۰ نفر آنان ایرانی بودند. در اطلاعیه وزارت کشور عربستان علت درگیری ماموران با حجاج، جلوگیری از هرج و مرج عنوان شده بود. اتهامی که مسئولان ایرانی رد می‌کردند.

آیت‌الله روح‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی در پیامش به مهدی کروبی، سرپرست وقت حجاج ایرانی گفته بود این حادثه غیرمترقبه و شگفت‌آور نیست و دست آمریکا و اسرائیل «از آستین ریاکاران و سردمداران کشور عربستان» درآمده است. او همچنین گفته بود که «اگر از صدام بگذریم، اگر مسأله قدس را فراموش کنیم، اگر از جنایت‌های آمریکا بگذریم از آل سعود نخواهیم گذشت.»

به دنبال این اتفاق شماری در تهران به سفارت عربستان و کویت حمله کردند. اعزام زائر برای سه سال متوقف ماند و روابط دیپلماتیک هم قطع شد.

یک سال پیش از این اتفاق هم ماموران عربستان سعودی در چمدان شماری از زائران ایرانی مواد منفجره پیدا کرده بودند.

ظهور طالبان

۱۳۷۵؛ عربستان یکی از سه کشوری بود که حکومت طالبان را در سال ۱۳۷۵ به رسمیت شناخت. طالبان در همسایگی ایران، دشمن تهران محسوب می‌شد و ایران حمایت عربستان از طالبان را نوعی زمینه سازی برای بی‌ثبات‌ کردن کشوری در همسایگی‌اش تفسیر می‌کرد.

انفجار برج‌های خُبر

۱۳۷۵؛ در تیرماه انفجار یک کامیون بمبگذاری شده مقابل مجتمع مسکونی آمریکاییان در شهر خُبر در شمال عربستان باعث مرگ ۱۹ کارمند خارجی و آمریکایی و زخمی‌شدن صد‌ها نفر شد. اف‌بی‌آی ابتدا ایران را مسئول این بمبگذاری دانست. چند سال بعد قاضی دادگاه فدرال هم ایران را مسئول بمبگذاری و پرداخت غرامت اعلام کرد. هرچند مدتی بعد ویلیام پری، وزیر دفاع وقت در دولت بیل کلینتون در مصاحبه‌ای گفت که باور دارد آن حمله کار نیروهای القاعده بوده است.

دوران اوج روابط در دولت خاتمی

۱۳۷۶؛ آذر ماه در اوایل شروع ریاست‌جمهوری محمد خاتمی، برای اولین بار بعد از انقلاب امیر عبدالله، ولیعهد وقت و پادشاه بعدی عربستان، در نشست سران سازمان کنفرانس اسلامی در تهران شرکت کرد.

عربستان انتخاب محمد خاتمی به مقام ریاست جمهوری را تبریک گفته و فصلی تازه در روابط دو کشور گشوده بود. محمد خاتمی هم به عربستان سعودی رفت که نخستین دیدار یک رئیس جمهوری ایران از عربستان بود. دو کشور در این سفر یک پیمان امنیتی امضا کردند.

در دوره ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی هم سران دو کشور دیدارهایی در حاشیه مراسم‌های رسمی خارجی داشتند. از هاشمی به عنوان «معمار اولیه روابط دو کشور» یاد می‌شود، اما دوره ریاست جمهوری خاتمی کماکان نقطه اوج روابط دو کشور بوده است.

قتل رفیق حریری

۱۳۸۳؛ قتل نخست‌وزیر وقت لبنان در بهمن ماه عربستان را خشمگین کرد. عربستان که روابط نزدیکی با رفیق حریری داشت و فقط در یک سال حدود ۶۰۰ میلیون دلار برای بازسازی لبنان هزینه کرده بود، سوریه، متحد ایران را مسئول ترور او می‌دانست.

فشارهای بین المللی با همراهی عربستان باعث شد پیش از آن‌که دادگاه رسیدگی به قتل حریری به نتیجه قطعی برسد، نیروهای سوریه خاک لبنان را ترک کنند.

پنج سال بعد از این اتفاق ملک عبدالله، پادشاه عربستان با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه دیدار کرد که بعضی این دیدار را نشانه‌ای از تلاش عربستان برای دور کردن سوریه از ایران تعبیر کردند.

اعتراض ایران به رفتار با زائران و توقف عمره

۱۳۸۸؛ با وجود نگرانی عربستان از برنامه هسته‌ای ایران، روابط دو کشور تا زمان روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد کماکان حسنه ماند. اما بعد از ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد روابط سیاسی دو کشور تحت تاثیر رویدادهای منطقه‌ای و رقابت‌های سیاسی و همین‌طور بعضی از اظهارات رییس‌جمهور وقت، یک بار دیگر در محاق فرو رفت.

محمود احمدی‌نژاد چند بار به عربستان سفر کرد، اما در ‌‌نهایت این سفرهای بی‌پاسخ ثمری برای بهبود روابط دو کشور نداشت. دی ماه ۱۳۸۸ به دنبال اختلاف مقام‌های عربستان و ایران درباره رفتار با زائران، ایران اعزام زائر برای عمره را متوقف کرد.

بهار عربی و «طرح ترور» سفیر عربستان

۱۳۹۰؛ بعد از وقوع تحولاتی در منطقه که به «بهار عربی» معروف شد حرکاتی در میان شیعیان بحرین علیه حکومت این کشور شکل گرفت که عربستان آن را به ایران نسبت داد و این کشور را به «تحریک شیعیان» بحرین متهم کرد. ایران همواره این اتهام را رد کرده است.

مهرماه ۱۳۹۰، ایران به «تلاش برای ترور سفیر عربستان در واشنگتن» متهم شد. آمریکا اعلام کرد که طرح نیروی قدس سپاه پاسداران ایران برای ترور عادل الجبیر، سفیر عربستان سعودی در واشنگتن را خنثی کرده است. در این رابطه، یک ایرانی ساکن و تبعه آمریکا زندانی شد.

اعدام چند ایرانی در عربستان

۱۳۹۲؛ در خرداد آن سال به دنبال اعلام خبر اعدام چند ایرانی در عربستان به اتهام حمل مواد مخدر، کاردار این کشور در تهران به وزارت خارجه ایران احضار و مراتب اعتراض ایران به او اعلام شد. به گفته دولت ایران، حدود ۴۰ ایرانی در عربستان سعودی به اتهام حمل مواد مخدر زندانی شده بودند بی آنکه به خدمات کنسولی و دادرسی عادلانه دسترسی داشته باشند.

ایران در اعتراض به این اعدام‌ها نماینده خود را برای شرکت در مراسم خاکسپاری ولیعهد عربستان نفرستاد. عربستان هم چند روز بعد صدور روادید برای زائران ایرانی را متوقف کرد.

در طول دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، در پیام‌های غیردوستانه بار‌ها مقام‌های ایران از جمله آیت الله خامنه ای درباره رفتار «نامناسب» با زائران ایرانی هشدار دادند و در مقابل عربستان هم از ایران خواست مراسم حج را «سیاسی» نکند.

«هلال شیعی»

۱۳۹۳؛ منتقدان ایران در منطقه، این کشور را متهم می‌‌کردند که سعی داشته با نفوذ در کشورهای منطقه «هلال شیعی» را مقابل کشورهای سنی منطقه ایجاد کند. علاوه بر نفوذ ایران بر لبنان و حزب‌الله، تحولات بحرین، سوریه، عراق و یمن، نگرانی عربستان را از تقویت قدرت منطقه‌ای ایران افزایش داد.

حمایت از بشار اسد در جنگ داخلی، ایران را به‌طور غیرمستقیم وارد نبردی کرد که سوی دیگر آن شبه‌نظامیان سنی بودند. شبه‌نظامیانی که گفته می‌شد عربستان حامی آنها بوده است. نزدیکی دولت عراق به ایران بعد از سقوط صدام حسین و نقش ایران در مقابله با گروه موسوم به دولت اسلامی (داعش) نگرانی عربستان را بیش از گذشته افزایش داد.

دولت سعودی نگران آن بود که نفوذ ایران تا نزدیکی مرزهای او در یمن کشیده شود. نگرانی‌ای که پیش از این درباره بحرین مطرح بود. عربستان حملات هوایی گسترده‌ای علیه شیعیان حوثی آغاز کرد. نزاع بر سر حوثی‌های یمن برای سال‌ها مهم‌ترین دلیل اختلاف میان ریاض و تهران بوده است.

در این سال با مرگ ملک عبدالله و جایگزینی او با ملک سلمان و پسرش محمد بن سلمان در نقش ولیعهد تازه عربستان، روابط تهران و ریاض رو به دگرگونی بود.

پرونده اتمی و «سر اژدها»

۱۳۹۴؛ مقام‌های عربستان سعودی از زمان طرح پرونده اتمی ایران در اظهارات علنی خواستار حل و فصل دیپلماتیک این موضوع بوده‌اند، اما برخی اسناد ویکی‌لیکس نشان می‌داد که لحن مقام‌های این کشور از سال ۲۰۰۸ (۱۳۸۷) تند‌تر شد. بر اساس برخی اسناد منتشر شده، دولت سعودی به دیوید پترائوس، فرمانده آمریکایی نیروهای چند ملیتی در عراق گفته بود که باید با «پرونده اتمی ایران و مطامع این کشور در عراق» مقابله کرد.

بر پایه سندی که در اختیار اداره خاورمیانه وزارت امور خارجه آمریکا قرار داشته و ویکی لیکس آن را منتشر کرده، ملک عبدالله پادشاه وقت عربستان سعودی از آمریکایی‌ها خواسته بود سر اژدها را قطع کند. سند ویکی‌لیکس نشان می‌دهد که برخی مسئولان سعودی از آمریکا خواستند برای ویران کردن مراکز اتمی ایران به این کشور حمله کند.

عربستان سعودی بعد از تفاهم هسته‌ای لوزان در سال ۱۳۹۴ با نگرانی از نتیجه این تفاهم تاکید کرده بود هرچه از مذاکرات با ایران به دست آید، عربستان هم به دنبال همان خواهد بود. آیت الله خامنه‌ای رهبر ایران در اولین اظهارنظرش پس از تفاهم اولیه اتمی در لوزان گفت «حالا یک کشور عقب‌مانده می‌گوید اگر ایران غنی‌سازی داشته باشد، ما هم غنی‌سازی می‌کنیم، خوب تو هم برو و غنی‌سازی کن.»

روابط ایران و عربستان دوباره رو به وخامت شدید می‌رفت.

تعرض به دو نوجوان ایرانی و توقف عمره

۱۳۹۴؛ فروردین ماه انتشار گزارش‌هایی درباره تعرض به دو نوجوان ایرانی در فرودگاه جده عربستان باعث خشم بعضی از ایرانیان شد. عده‌ای مقابل سفارت عربستان در تهران تجمع کردند و بعضی خواستار توقف اعزام زائران به حج شدند. گرچه روابط دو کشور بعد از حملات هوایی عربستان به یمن تیره‌تر شده و دولت عربستان هم از مدت‌ها قبل روند صدور ویزا را کند کرده بود، اما ماجرای «تعرض به دو نوجوان ایرانی» باعث شد مقام‌های ایران اعلام کنند که اعزام زائر به حج را متوقف می کنند. این تنش در کنار حوادث منطقه و حمله هوایی عربستان به یمن، بیم خصمانه‌تر شدن روابط دو کشور پرقدرت منطقه را افزایش می‌داد.

سقوط جرثقیل و حادثه مرگبار منا

۱۳۹۴؛ سیر وقایع تاریک در رابطه عربستان و ایران در سال ۱۳۹۴ ادامه داشت. مهرماه و در جریان حج تمتع (واجب) یک جرثقیل در مسجد الحرام سقوط کرد که باعث مرگ بیش از صد نفر از جمله ۱۱ ایرانی شد. در حادثه منا در مکه هم بر اثر ازدحام، گزارش شد بیش از ۲۳۰۰ نفر کشته شدند که بیش از ۴۶۰ نفر آنها ایرانی بود. رهبر جمهوری اسلامی ایران به شدت از مقام‌های عربستان سعودی انتقاد کرد و عربستان سعودی هم اعلام کرد که ازدحام جمعیت عامل این حادثه بوده است.

اعدام شیخ نمر و حمله به سفارت عربستان در تهران

۱۳۹۴؛ دی ماه عربستان سعودی ۴۷ نفر از جمله پنج شیعه را اعدام کرد که سرشناس‌ترین آنها شیخ نمر باقر النمر، روحانی شیعه مخالف خاندان سعود بود.

شیخ نمر رهبر اعتراض‌ها در قطیف بود که از آن به عنوان «صدای بهار عربی» در عربستان یاد می‌شد. در فاصله سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۳ میلادی، در جریان اعتراض‌ شیعیان به رفتار به گفته آنها «تبعیض‌آمیز» حکومت سعودی، ۲۰ نفر در منطقه قطیف در شرق عربستان کشته شدند. ایران از مخالفان سرسخت صدور حکم اعدام شیخ نمر بود و بارها از عربستان خواست این حکم را لغو کند. در پی اعدام، سخنگوی وزارت خارجه ایران اعلام کرد عربستان «تاوان سختی»‌ خواهد داد.

چند روز بعد از اعدام شیخ نمر، شماری از معترضان در تهران به سفارت عربستان و در مشهد به کنسولگری این کشور حمله کردند و بخش‌هایی را به آ‌تش کشیدند. به دنبال این دو حمله که با واکنش شدید کشورهای عربی منطقه روبه‌رو شده بود، عربستان روابط دیپلماتیک خود با ایران را قطع کرد و از نمایندگان جمهوری اسلامی ایران خواست در ۴۸ ساعت خاک این کشور را ترک کنند.

شلیک به ماهی‌گیران ایرانی

۱۳۹۶؛ ایران، ریاض را مسئول حمله تروریستی به مجلس شورای اسلامی و مقبره آیت‌الله خمینی دانست. برای مرور:‌ پوشش زنده بی‌بی‌سی فارسی از حملات

در خرداد همین سال به ماهی‌گیران ایرانی شلیک و یک ماهی‌گیر کشته شد. ایران گارد ساحلی عربستان را به شلیک متهم کرد. عربستان هم ایران را به دلیل حملات حوثی‌ها به خاک عربستان مقصر و مسئول می‌دانست.

دو کشور همچنان روابط دیپلماتیک نداشتند. با این حال پس از دو سال حجاج ایرانی به مکه اعزام شدند.

حمله به آرامکو

۱۳۹۸؛ عربستان سعودی اعلام کرد که در شهریور ماه به مجموعه پالایشگاهی بزرگ بقیق و میدان نفتی حقل خريص متعلق به شرکت آرامکو حمله پهپادی شده است. حمله به اندازه‌ای جدی بود که تولید نفت به طور موقت متوقف شد.

سخنگوی شبه نظامیان جنبش انصارالله یا حوثی‌ها که ایران حامی آنهاست، اعلام کرد که این گروه با ۱۰ پهپاد این حملات را انجام داده‌ است.

از آن سو ایران هم اعلام کرد یک نفتکش ایرانی در دریای سرخ، نزدیک به سواحل عربستان سعودی هدف حمله موشکی قرار گرفته است. مشخص بود که دو طرف یکدیگر را مسئول و مقصر می‌دانند.

تا حدود دو سال چنین حملاتی ادامه داشت و در اسفند ۱۳۹۹ هم بار دیگر تاسیسات زیر نظر شرکت آرامکو متعلق به عربستان سعودی بار دیگر هدف حمله گسترده قرار گرفت. محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در جریان امضای توافقی با قطر، ایران را «اصلی‌ترین عامل تهدید منطقه» خواند.

بازگشایی سفارتخانه‌ها به واسطه چین

۱۴۰۰-۱۴۰۲؛ شش سال پس از حمله به سفارت عربستان سعودی، مسئولان دو کشور در بغداد به طور مستقیم گفت‌وگو کردند. مسیر عادی‌سازی روابط پس از آن شروع شد.

در همان سال رسانه‌های ایران گزارش دادند که دفتر نمایندگی ایران در سازمان همکاری اسلامی با اعزام سه دیپلمات، پس از شش سال در جده عربستان بازگشایی شده است. وزرای خارجه دو کشور باز هم در اردن دیدار کردند. این میانجی‌گری‌ها و مذاکرات به پکن کشیده شد و به واسطه چین، در ۱۹ اسفند ۱۴۰۱ دو طرف بر سر عادی‌سازی روابط توافق کرده‌اند.

در نهایت سفارت ایران در ریاض ۱۶ خرداد و سفارت عربستان سعودی در تهران ۱۵ مرداد ۱۴۰۲ باز شد. ۲۰ مهر همان سال ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور وقت ایران با محمد بن سلمان تلفنی صحبت کردند و یک ماه بعد دو طرف در ریاض دیدار کردند. روابط عادی شد اما گرم، نه.

دفاع بن‌سلمان از ایران در مقابل اسرائیل

۱۴۰۳؛ در جریان منازعات پس از حمله ۷ اکتبر حماس به اسرائیل، در آبان ماه ۱۴۰۳ بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در یک سخنرانی مهم در جمع سران کشورهای اسلامی از «جامعه بین‌المللی» درخواست کرد که نگذارند اسرائیل به ایران حمله کند.

سفر وزیر دفاع عربستان به تهران و ترامپ به ریاض

۱۴۰۴؛ به دنبال از سرگیری روابط ۲۸ فروردین خالد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان، به عنوان بالاترین مقام سعودی از زمان از سرگیری روابط سیاسی دو کشور به ایران سفر کرد. در این سفر مسعود پزشکیان، رئيس‌جمهور ایران از ملک سلمان و ولیعهدش محمد بن سلمان دعوت کرد به ایران سفر کنند.

کم‌تر از یک هفته بعد، در ۲۳ اردیبهشت دونالد ترامپ و هیئت همراه رئیس‌جمهور آمریکا از جمله بعضی از تاجران سرشناس آمریکایی به ریاض رفتند. قرارداد ۱۴۲ میلیاردی از جمله قرارداد نظامی از دستاوردهای این سفر برای عربستان سعودی بود. این سفر و قراردادها به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران منطقه می‌تواند هم پیامی بازدارنده به رقبای منطقه‌ای عربستان، به‌ویژه ایران در حال تحریم اقتصادی، باشد، هم قدرت و نفوذ منطقه‌ای عربستان را افزایش دهد.

چند هفته بعد از این سفر، غلامرضا قاسمیان، مداح نزدیک به بیت رهبر جمهوری اسلامی ایران، در جریان حج در عربستان سعودی بازداشت شد. او که چهره‌ای شناخته شده در تلویزیون ایران است، در ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی دولت عربستان را «کاسبان و غاصبان قبله» خواند و گفت که «اینجا به تنظیمات کارخانه بنی‌امیه بازگشته است».

دولت ایران این اظهارات را محکوم کرد اما قوه قضائیه بازداشت او را «غیرموجه و غیرقانونی» خواند.

*محتوای اصلی این مطلب در سال ۱۳۹۴ در بی‌بی‌سی فارسی منتشر شده و اکنون با اضافه شدن وقایع یک دهه اخیر، بازنویسی شده است.