حکومت ۶۱ ساله بعث در سوریه در ۸ دسامبر ۲۰۲۴ به پایان رسید و احمد شرع، رهبر گروه اسلام‌گرای افراطی هیئت تحریر شام وابسته به القاعده، رئیس‌جمهور موقت این کشور شد.

دولت جدید در طول هشت ماه گذشته تلاش کرده تا ارتشی یکپارچه برای سوریه تشکیل دهد و دولت مرکزی را تقویت کند.

با این حال، مذاکرات میان دمشق و نیروهای دموکراتیک سوریه که عمدتا کرد هستند و ۱۳ سال پیش شمال ‌شرق این کشور را اداره کرده‌اند و در گذشته حمایت آمریکا را دریافت می‌کردند، پیشرفتی نداشته است.

در جنوب سوریه، دروزی‌ها ارتش خود را تشکیل داده‌اند و نمی‌خواهند ارتش جدید وارد منطقه‌شان شود. آن‌ها خواستار نظام امنیتی و اداری خودمختارتری هستند.

اسرائیل نیز ارتش سوریه را در دمشق و سویدا هدف قرار می‌دهد و این اقدام را به بهانه «حفاظت از دروزی‌ها» انجام می‌دهد.

علوی‌ها اما بر این باورند که گروه‌هایی که در ماه مارس به آن‌ها حمله کردند، مورد حمایت دمشق هستند و به دولت جدید اعتماد ندارند.

در چنین شرایطی، سوریه با درگیری‌ها، مذاکرات دیپلماتیک بی‌نتیجه، اقلیت‌هایی که به دولت جدید متمرکز بر هیئت تحریر شام اعتماد ندارند و کشورهای منطقه‌ای که از این گروه‌ها حمایت می‌کنند، روبروست.

این مسئله این پرسش را به ذهن می‌آورد که آیا سوریه به سوی تجزیه پیش می‌رود یا یک جنگ داخلی جدید با نیروهای نیابتی در راه است؟

ما با کارشناسانی که سال‌ها بر سوریه، جنگ داخلی و گروه‌های فعال در این کشور تمرکز داشته‌اند، گفت‌وگو کردیم.

آیا واقعا جنگ داخلی تمام شده؟ آیا امکان یکپارچگی وجود دارد؟

احمد شراوی، تحلیلگر محقق در اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، اندیشکده‌ای درباره خاورمیانه، معتقد است جنگ داخلی در سوریه در حال حاضر در قالبی متفاوت ادامه دارد.

او می‌گوید: «وقتی رژیم بشار اسد سقوط کرد، بسیاری فکر کردند که جنگ داخلی در سوریه به پایان رسیده است. من همیشه با این دیدگاه مخالف بودم و می‌گفتم که جنگ صرفا وارد چارچوبی دیگر شده است. همان دینامیک تحت رهبری‌ جدید ادامه دارد.»

دکتر هلین ساری ارتم، دانشیار روابط بین‌الملل در دانشگاه مدنیت، معتقد است ادامه آشفتگی، درگیری‌ها و اختلافات در سوریه امری طبیعی است.

ارتم می‌گوید: «زیرا در مدت‌زمانی کوتاه، امکان ایجاد هماهنگی کامل و اعتماد عمومی وجود ندارد.»

او می‌افزاید: «در نهایت، ما از جنگ داخلی‌ صحبت می‌کنیم که بیش از ۱۳ سال به طول انجامیده و صدها جناح سیاسی و نظامی مختلف را درگیر کرده است. رسیدن به این مرحله هم خودش بسیار دشوار بود. پس طبعا با چالش‌هایی روبرو خواهیم بود.»

احمد شراوی معتقد است دولت جدید سوریه با وجود تلاش برای ایجاد یکپارچگی، موفق نشده اعتماد هیچ گروه قومی یا مذهبی را جلب کند.

او می‌گوید این موضوع تحت تاثیر درگیری‌های اخیر نیز قرار گرفته است و می‌افزاید: «با افزایش خشونت به‌ویژه در غرب و جنوب، من فکر می‌کنم کردهایی که پیش‌تر توافق‌نامه اولیه‌ای با دمشق امضا کرده‌اند، اکنون نسبت به برنامه‌های ادغام در دولت جدید سوریه تردید دارند. آن‌ها می‌بینند که احمد شرع به خواسته‌های اقلیت‌ها گوش نمی‌دهد.»

الهام احمد، سیاستمدار برجسته کرد سوری، در گفت‌وگویی که در ۱۷ ژوئیه از بی‌بی‌سی ترکی پخش شد، گفت که آن‌ها خواستار یک دولت مستقل نیستند و به یکپارچگی با دمشق اهمیت می‌دهند، اما این امر نیازمند گفت ‌و گوی بیشتر است.

وقتی احمد شرع، بشار اسد را که به مدت ۲۴ سال سوریه را اداره کرده بود، سرنگون کرد و وارد کاخ ریاست‌جمهوری شد، وعده داد که همه گروه‌های مسلح را زیر یک فرماندهی واحد ارتش متحد کند و هیچ سلاحی خارج از کنترل دولت به‌کار نرود.

اکنون نزدیک به هشت ماه از این وعده گذشته، اما او موفق به اجرای آن نشده است.

جیمز دورسی، روزنامه‌نگار و پژوهشگر موسسه مطالعات خاورمیانه در دانشگاه ملی سنگاپور، وضعیت را چنین خلاصه می‌کند: «احمد شرع هرگز نتوانسته کنترل اوضاع را در دست داشته باشد، پس چرا اکنون دارد آن را از دست می‌دهد؟»

او می‌گوید: «شما نمی‌توانید فقط با گفتن بیایید، همه زیر فرماندهی مرکز باشید، سلاح‌هایتان را تحویل ارتش مرکزی بدهید و به ارتش بپیوندید، ارتش واحد بسازید، این به آن سادگی نیست.»

به‌گفته دورسی، چنین ادغامی غیرممکن نیست، اما روندی بسیار دشوار و طولانی است.

او می‌گوید: «من باور دارم که دگرگونی شرع از یک جهادی به یک سیاستمدار میانه‌رو صادقانه است. اما نمی‌دانیم که آیا مقامات سابق هیئت تحریر شام و نیروهای نظامی اطراف او با احمد شرع هم‌نظر هستند یا نه.»

هلین ساری ارتم نیز می‌گوید که رئیس‌جمهور موقت سوریه، با وجود جنجالی بودن، «شر کم‌تر» است.

او می‌افزاید: «مسئله امنیتی همچنان در سوریه پا برجاست. همان‌طور که می‌بینیم، تهدید واقعی اسرائیل که هنوز قادر به شلیک موشک به پایتخت است، همچنان وجود دارد. افزون بر این، مردم کشور، به‌ویژه اقلیت‌ها، همچنان در معرض تهدیدهای قومی و فرقه‌ای هستند. هنوز تضمین‌های قانون اساسی نیرومندی از سوی حکومت جدید ارائه نشده است.»

احمد شراوی، تحلیلگر محقق در اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها معتقد است که یکپارچگی در سوریه واقعا ممکن است، اما برای این کار، احمد شرع باید از رویکرد «من اسد را سرنگون کردم، پس من تصمیم می‌گیرم» دست بردارد.

شراوی می‌گوید: «ما این را در طول تاریخ سوریه دیده‌ایم. هرکس وارد دمشق می‌شود، همه قواعد را خودش وضع می‌کند و کشور را به تنهایی اداره می‌کند. این رویکرد، ریشه بسیاری از جنگ‌های داخلی و اختلافات سیاسی است.»

او در ادامه می‌افزاید: «احمد شرع باید درک کند که در سوریه گروه‌های قومی و مذهبی گوناگونی زندگی می‌کنند و این سبک حکومت‌داری جواب نمی‌دهد. این روش فقط فاصله دمشق با گروه‌های قومی را بیشتر خواهد کرد.»

آیا فدرالیسم گزینه‌ای روی میز است؟

در صورتی که یکپارچگی حاصل نشود، ایجاد یک نظام فدرال نیز برای سوریه مطرح شده است.

هلین ساری ارتم، با نگاه به نمونه‌های دیگر منطقه، می‌گوید که فدرالیسم «شکل ایده‌آل حکومت» برای سوریه نیست.

این دانشیار روابط بین‌الملل در دانشگاه مدنیت، می‌افزاید: «یک سوریه فدرال دوباره در آینده با سناریوهای تجزیه و دستکاری قدرت‌های منطقه‌ای مطرح خواهد شد.»

جیمز دورسی می‌گوید: «در اصل، فدراسیون ایده خوبی است، اما قدرت‌های منطقه‌ای هستند که اجازه آن را نمی‌دهند.»

او می‌افزاید: «مشکل اینجاست که بسیاری از کشورها و برخی گروه‌ها در سوریه این را اولین گام به‌سوی فروپاشی سوریه می‌دانند. این نگرانی بی‌پایه نیست. ترکیه، برای مثال، نمی‌خواهد یک دولت کرد خودمختار دیگر در مرزهایش داشته باشد.»

نیروهای نیابتی جدید به سوریه افزوده شده‌اند

پس آیا درگیری میان گروه‌های مسلح در سوریه با حمایت کشورهای منطقه، منجر به جنگ‌های نیابتی و درگیری‌های بزرگ‌تری در منطقه خواهد شد؟

احمد شراوی می‌گوید که پس از به قدرت رسیدن احمد شرع، نیروهای نیابتی جدیدی به سوریه اضافه شده‌اند و این امر زمینه را برای درگیری‌های گسترده‌تر هموار می‌کند.

او می‌گوید: «تشکیلات جدیدی در سویدا به‌نام شورای نظامی سویدا شکل گرفته که تحت حمایت اسرائیل است و از شبه‌نظامیان دروزی تشکیل شده است. ارتش ملی سوریه از سوی ترکیه حمایت می‌شود. این نیروها در ارتش جدید ادغام شده‌اند، اما همچنان از رهبران خود که شبه‌نظامی‌ها هستند دستور می‌گیرند، نه از زنجیره فرماندهی ارتش. اگر در آینده درگیری رخ دهد، تعجب نخواهم کرد که این گروه‌ها از ترکیه دستور بگیرند و طبق آن عمل کنند.»

احمد شراوی در ادامه می‌گوید: «اگر نیروهای دموکراتیک سوریه در یک جنگ داخلی احتمالی نقش ایفا کنند، ترکیه نیز از ارتش ملی سوریه علیه آن‌ها استفاده خواهد کرد.»

او می‌افزاید: «در غرب سوریه علوی‌هایی هستند که نمی‌توان گفت مستقیما با ایران مرتبط ‌اند، اما در آن منطقه نیروهای شبه‌نظامی شیعه‌ای وجود دارند که ایران در طول جنگ داخلی به‌خوبی از آن‌ها بهره برده است.»

جیمز دورسی با بیان اینکه «گروه‌های مسلح درون سوریه با برخی کشورهای منطقه همکاری کرده و تحت نفوذ آن‌ها درآمده‌اند» می‌گوید که درگیری میان نیروهای نیابتی نیز بسیار محتمل است و از این رو، وقوع یک جنگ داخلی جدید ممکن است چندان دور نباشد.

او معتقد است که در چنین سناریویی، اسرائیل نیز ممکن است در منازعه مداخله کند.

«آمریکا و کشورهای خلیج فارس با تجزیه مخالف‌اند»

با وجود تمام این تحولات، احتمال بالایی وجود دارد که از درگیری‌های گسترده‌تر یا تجزیه جلوگیری شود، زیرا کشورهای خلیج فارس و آمریکا از تمامیت ارضی سوریه حمایت می‌کنند.

هلین ساری ارتم می‌گوید: «خلیج فارس، تامین‌کننده مالی مهمی برای سوریه جدید است.»

جیمز دورسی تاکید می‌کند که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا خواهان سوریه‌ای یکپارچه و نسبتا با ثبات است و می‌گوید: «ترامپ مدت‌هاست می‌خواهد از سوریه خارج شود. وقتی با احمد شرع در ریاض دیدار کرد، بسیار تحت تاثیر قرار گرفت و نگاهش مثبت‌تر شد و سپس تحریم‌ها علیه سوریه را لغو کرد.»

احمد شراوی نیز می‌گوید که آمریکا همچنان در حال سرمایه‌گذاری برای سوریه‌ای یکپارچه است و معتقد است که شکل‌گیری یک نظام فدرال به‌راحتی در سوریه ممکن نخواهد بود.

او بر اهمیت حمایت کشورهای خلیج فارس از دولت جدید سوریه نیز تأکید دارد و می‌گوید: «اگر شما رهبر یک کشور خاورمیانه‌ای باشید و عربستان سعودی و کشورهای منطقه از شما حمایت کنند، با خیال راحت می‌خوابید. دست‌کم فعلا.»

شراوی بر نکته‌ای دیگر نیز تاکید می‌کند و آن این‌که نه‌تنها قدرت‌های جهانی، بلکه مردم سوریه نیز از جنگ خسته شده‌اند و به راه‌حل سیاسی تمایل دارند.

او می‌گوید: «این جنگ چهارده‌ساله همه را فرسوده کرده. میلیون‌ها نفر عزیزان و خانواده‌شان را از دست دادند و مجبور به مهاجرت شدند. به همین دلیل، من وقوع جنگ داخلی دیگری را در آینده نزدیک پیش‌بینی نمی‌کنم.»