خشکسالی شدید و مدیریت ناکارآمد آبی در مناطق مرکزی ایران از یک سو، و تامین نشدن نشدن حقابه تالاب‌ها، به‌ویژه تالاب هورالعظیم، از سوی دیگر، استان خوزستان را در وضعیتی بحرانی قرار داده است. 

بحران آب نه‌تنها محیط زیست که کشاورزی را، به‌ویژه در جنوب خوزستان، تهدید می‌کند و پیامدهایش فراتر از مرزهای استانی می‌رود. 

تامین‌نشدن حقابه تالاب هورالعظیم، آتش‌سوزی‌های مکرر در آن، و افزایش چشمگیر شوری آب رودخانه‌های اصلی و نرسیدن آب شیرین به نخلستان‌های شهرهای خرمشهر، آبادان، شادگان، و بندر ماهشهر، وضعیت نخل‌های این منطقه را به نقطه هشدار رسانده است. 

روز پنجشنبه، ۲۶ تیرماه ۱۴۰۴، در پی اعتراض نخل‌داران منطقه خنافره، استاندار خوزستان اعلام کرد که با پیگیری‌های انجام‌شده، ۳۶ میلیون مترمکعب آب به سمت نخلستان‌های منطقه رهاسازی شده است. با این حال، کارشناسان و نخل‌داران تاکید دارند که این رقم در برابر نیاز آبی نخلستان‌های جنوب خوزستان کافی نیست. 

این در حالی است که به دلیل آلودگی هوای ناشی از تصاعد دود و آتش‌سوزی در تالاب هورالعظیم، ادارات شش شهرستان جنوبی خوزستان، روز شنبه ۲۸ تیرماه دورکار شدند. 

براساس داده‌های رسمی، استان خوزستان با یکی از شدیدترین خشکسالی‌های ۶۰ سال گذشته مواجه است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که میزان بارندگی در سال جاری تا ۴۰ درصد کمتر از میانگین سال‌های گذشته بوده است. همچنین، استان‌های بالادست که تامین‌کننده اصلی منابع سدها و رودخانه‌های خوزستان به شمار می‌روند، با افزایش انتقال آب از سرشاخه‌ها مواجه‌اند که این امر افت محسوس سطح آب رودخانه‌ها و پیشروی آب شور دریا را در پی داشته است. 

در همین حال، علاوه بر خشک شدن تالاب‌های مهم ازجمله تالاب شادگان و هورالعظیم، بنا به گفته مسئولان، شمار نخل‌های این استان به‌شکل قابل توجهی کاهش پیدا کرده است، که زنگ خطری جدی برای آینده کشاورزی خوزستان به شمار می‌آید. 

محمدرضا جعفری، پژوهشگر حوزه توسعه و محیط زیست، یادآور شده است که از شش میلیون نخل آبادان در دوران جنگ، تنها دو میلیون باقی مانده‌اند. به گفته او، مناطق اروندکنار و چوئبده اکنون شاهد نخل‌هایی سوخته و بی‌سرند که تصویری دردناک از زوال حیات کشاورزی خوزستان است. 

جعفری همچنین تاکید کرده است که حیات خوزستان همواره به جریان رودخانه‌های بزرگ این استان وابسته بوده و تغییرات ایجادشده در سرشاخه‌ها و انتقال آب آنها ساختار طبیعی منطقه را دگرگون کرده است. 

از سوی دیگر، آماری که مدیرعامل تعاونی نخل‌داران خوزستان ارائه داده، نگرانی‌ها درخصوص وضع پیش‌آمده را بیشتر کرده است. جاسم حزباوی هشدار داده که بیش از ۸۰ درصد نخلستان‌های این استان از بین رفته‌اند و بسیاری از نخلستان‌های مناطق حاصل‌خیز به شوره‌زار بدل شده‌اند. 

افزایش شوری آب، آفات و گرمای بی‌سابقه؛ سه‌ضلعی مرگ برای نخلستان‌های خوزستان

یکی از عوامل تشدیدکننده بحران نخلستان‌های خوزستان، افزایش شوری آب‌های سطحی و زیرزمینی است. این مسئله، مستقل از خشکسالی، نتیجه مستقیم مدیریت نادرست منابع آبی است. تحقیقات متعدد نشان داده‌اند که شوری زیاد، آسیب جدی به سلامت نخل‌ها وارد می‌کند و از عوامل اصلی کاهش باردهی و از بین رفتن نخلستان‌هاست. 

از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی و افزایش بی‌سابقه دمای هوا فشار مضاعفی بر نخلستان‌ها وارد کرده است. در هفته سوم تیرماه، شهرهایی مانند آبادان در شمار گرم‌ترین نقاط جهان قرار گرفتند و دمای بالای ۴۵ درجه سانتی‌گراد همراه با رطوبت پایین، به خشکیدگی ناگهانی خوشه‌های خرما در مرحله تبدیل خارَک به رطب انجامید- پدیده‌ای که تا ۹۰ درصد به محصول خسارت وارد می‌کند. 

افزایش دما علاوه بر کاهش باردهی نخل‌ها، خطر آتش‌سوزی در نخلستان‌ها را نیز تشدید کرده است. روز جمعه ۲۷ تیر ۱۴۰۴، آتش‌سوزی گسترده‌ای در نخلستان‌های آبادان رخ داد و به روستاهای کوت شنوف، ابوعقاب و ابوشکر خسارات سنگینی وارد کرد. گزارش‌های محلی حاکی از آن است که بخش عمده نخل‌های این مناطق در آتش سوخته‌اند. 

همزمان با بحران‌های اقلیمی، ضعف جدی در مدیریت و کنترل آفات نیز به وخامت اوضاع دامن زده است. سوسک سرخرطومی خرما که از طریق پاجوش‌های وارداتی و غیرمجاز به کشور راه یافته‌، به یکی از خطرناک‌ترین آفات نخلستان‌های خوزستان بدل شده است. این آفت با نفوذ به تنه درخت و تخم‌گذاری در درون آن، نخل را از درون بیمار می‌کند. 

در کنار آن، بیماری‌های قارچی نظیر «پوسیدگی گل‌آذین» نیز مطرح است که به‌گفته برخی منابع تا ۵۷ درصد به نخلستان‌ها آسیب می‌زند. بی‌توجهی به پایش و کنترل این بیماری‌ها نخل‌داران را با بحران‌های دوچندان مواجه کرده است. 

اهمیت نقش نخلستان‌ها در معیشت ساکنان این منطقه بر کسی پوشیده نیست. این مزارع سهم بزرگی در اشتغال و اقتصاد کشاورزی دارند. اما طبق آمار، در سال ۱۴۰۳، برداشت خرما در خوزستان کاهش ۲۰ هزار تنی داشته که ناشی از خشکسالی، شوری آب و گسترش آفات بوده است. 

کاهش تولید خرما درآمد نخل‌داران را به‌شدت کاهش داده و صرفه اقتصادی نگهداری از نخل‌ها را کاهش داده است. به‌دلیل فشار معیشتی، برخی کشاورزان ناگزیر شده‌اند نخل‌هایشان را با قیمت پایین به سرمایه‌گذاران کشورهای حوزه خلیج‌فارس ازجمله کویت و قطر بفروشند- شرایطی که در درازمدت تهدیدی جدی برای آینده کشاورزی خوزستان به شمار می‌رود. 

نخل‌های سوخته، روستاهای خالی؛ مهاجرت، پیامد پنهان خشکسالی خوزستان

طبق گفته رئیس سازمان محیط زیست استان خوزستان، و براساس بررسی‌های میدانی و تصاویر ماهواره‌ای، بخش عراقی تالاب هورالعظیم نیز مشابه بخش ایرانی کاملا خشک شده است و این موضوع به آتش‌سوزی‌های گسترده و آلودگی هوا و تشدید خشکسالی انجامیده است. 

مدیر کل حفاظت محیط زیست خوزستان تاکید می‌کند که علت اصلی این بحران، تامین‌نشدن حقابه تالاب از سمت رودخانه دجله و نبود رهاسازی آب در بخش عراقی تالاب است. البته در بخش ایرانی تالاب نیز تغییر شرایط و مسیر آبخورهای تالاب از سوی وزارت نفت و تامین‌نشدن حقابه از سوی وزارت نیرو، وضع مشابهی را ایجاد کرده است. 

یکی از پیامدهای نگران‌کننده نابودی تالاب‌ها در استان خوزستان تشدید نابودی نخلستان‌ها و رشد سریع مهاجرت به‌خصوص در مناطق روستایی است. 

خشک‌شدن زمین‌ها، افزایش شوری خاک و آلودگی‌های زیست‌محیطی بسیاری از روستاییان را به ترک شغل آبا و اجدادی‌شان ناچار کرده است. خانواده‌هایی که نسل‌ها در حوزه کشاورزی و نخل‌داری فعالیت داشته‌اند، اکنون به‌دلیل وضعیت معیشتی دشوار، راهی جز مهاجرت به دیگر شهرها و استان‌ها ندارند. 

تخلیه تدریجی برخی روستاهای خوزستان، به‌ویژه در مناطق جنوبی، به تغییر عمده در بافت اجتماعی و جمعیت‌شناسی این استان منجر شده است. مهاجرت، علاوه بر آسیب رساندن به پیوستگی اجتماعی، فشار مضاعفی را نیز به زیرساخت‌های شهری خوزستان وارد کرده و نرخ بیکاری و حاشیه‌نشینی را افزایش داده است.