بازداشت غلامرضا قاسمیان، واعظ و روحانی نواصولگرا در عربستان سعودی چالشی تازه در روابط تهران و ریاض ایجاد کرده که پس از یک دهه تنش و خصومت آشکار، نشانه‌هایی از بهبود جدی در آن دیده می‌شود.

پیش از بازداشت آقای قاسمیان، ویدیویی از این مداح، قاری و داور برنامه تلویزیونی «محفل» در فضای مجازی منتشر شد که در آن حاکمان سعودی را «کاسبان و غاصبان قبله» توصیف کرده و گفته بود: «دیگر لازم نیست برای قمارخانه، مراکز فحشا و کنسرت رکیک به آنتالیا بروید، به جای آن به مکه و مدینه بیایید. اینجا به تنظیمات کارخانه بنی‌امیه بازگشته است.»

قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران ابتدا بازداشت او را «غیرموجه و غیرقانونی» خواند، اما یک روز بعد سخنگوی این قوه گفت که مواضع او «مورد تایید ما به عنوان دستگاه قضایی کشور» نیست.

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران با قدردانی از عربستان به دلیل «مدیریت شایسته حج» در شبکه اجتماعی ایکس «هرگونه تلاش برای آسیب رساندن به وحدت مسلمانان» را محکوم و تاکید کرد که جمهوری اسلامی به کسی اجازه نخواهد داد که مسیر پیشرفت روابط ایران و عربستان سعودی را به مخاطره بیندازد. مشاور آقای عراقچی هم از توقف صدور ویزای حج برای ایرانی‌ها خبر داد.

این اولین بار نیست که نام غلامرضا قاسمیان در ارتباط با وقایع جنجالی مربوط به روابط ایران و عربستان خبرساز می‌شود. بعضی گزارش‌ها از او به عنوان یکی از چهره‌های پشت پرده حمله به سفارت عربستان در تهران در سال ۱۳۹۴ نام برده‌اند که به قطع روابط دو کشور منجر شد.

اشاره به نام او در ارتباط با حمله به سفارت‌ها هم تنها به اماکن دیپلماتیک سعودی محدود نمی‌شود و گفته می‌شود که او در سال ۱۳۹۰ نیز یکی از سخنران‌هایی بوده که باعث تحریک به حمله به سفارت بریتانیا در تهران شده است.

از مفید و شریف تا حوزه علمیه

غلامرضا قاسمیان، متولد ششم فروردین ۱۳۵۲ در تهران است. او دانش‌آموز دوره ۱۱ دبیرستان مفید تهران بود که ترکیبی از آموزش دینی و علمی را در محیطی مذهبی و سختگیرانه به کار می‌گرفت و شماری از فارغ‌التحصیلان آن در دهه‌های گذشته به مقام‌ها و مناصب مهم فرهنگی و سیاسی رسیده‌اند.

سال ۱۳۷۰ در رشته مهندسی عمران در دانشگاه صنعتی شریف پذیرفته شد و هم‌زمان با تحصیل به صورت جدی به فعالیت‌های مذهبی، فرهنگی و آموزشی ادامه داد؛ چه در قالب سفرهای جهادی فارغ‌التحصیلان مدرسه مفید به مناطق محروم و چه از طریق تدریس در دبیرستان دانش تهران به ریاست به فخرالدین دانش آشتیانی، وزیر پیشین آموزش پرورش و مدیر فعلی مجتمع آموزشی مفید.

بعد از پایان دوره لیسانس در شریف تصمیم گرفت مهندسی را رها کند و برای ادامه تحصیلات دانشگاهی و حوزوی به شهر قم برود. او از دانشگاه قم مدرک کارشناسی ارشد فلسفه گرفت و اواخر دهه ۱۳۷۰ خورشیدی تحصیلات فشرده حوزوی را آغاز کرد.

قاسمیان در دوره تحصیلات مذهبی، از شاگردان و شیفتگان محمود امجد، استاد اخلاق و مدرس شناخته‌شده حوزه‌های علمیه بود. اما این رابطه بعد از انتقادهای صریح آقای امجد از علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی به سردی گرایید.

تاسیس حوزه مشکات با تایید خامنه‌ای

یکی از موثرترین اقدامات غلامرضا قاسمیان که مسیر ورود او به ساختار قدرت در ایران را هموار کرد و درهای آشنایی با شخصیت‌ها و مقام‌های پرنفوذ را به روی او گشود، نقش او در تاسیس حوزه علمیه مشکات بود. این مجموعه با هدف بازنگری و ارائه الگویی نوین در نظام آموزش حوزوی، بنیان گذاشته شد تا با «تولید نظریات نظام‌ساز» بتواند «مدیران تراز انقلابی» تربیت کند.

مشکات در واقع تجسم دیدگاه‌های قاسمیان و همفکران او درباره چگونگی تربیت روحانیون و نقش‌آفرینی آن‌ها در جامعه و ساختار حکومت دینی در زمانه حاضر است.

نقطه آغاز پدید آمدن این حوزه علمیه به نامه‌ای در سال ۱۳۸۷ برمی‌گردد که قاسمیان خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای نوشت. آن طور که در سایت رسمی حوزه علمیه مشکات آمده، او در این نامه با معرفی خود و موسسه‌اش در آن زمان که «آموزش علوم اسلامی مشکات» نام داشت، سه درخواست از رهبر جمهوری اسلامی ایران مطرح کرد: «دعای فراوان، رهنمودهای لازم و ایجاد سازوکاری برای نظارت بر عملکرد موسسه‌ که منویات رهبری را اجرا کند».

به نوشته این سایت «هم شخص آقای قاسمیان و هم طرح ایشان» در دفتر رهبر جمهوری اسلامی تایید شد و به این ترتیب زمینه برای جذب نخستین ورودی‌های مدرسه مشکات در مهرماه ۱۳۸۸ فراهم شد.

مشکات در میان مدارس دینی با الگویی متفاوت – تلفیق فقه و اخلاق با آموزش رسانه و مدیریت – شناخته شده است. این تجربه قاسمیان را به عنوان چهره‌ای نوگرا در میان روحانیون حکومتی مطرح کرد. او که اکنون عضو هیئت امنای این حوزه علمیه است، در طول‌ سال‌های گذشته جلسات تدریس خود را بر پژوهش‌های قرآنی متمرکز کرده که همواره به آن توجه ویژه‌ای نشان داده است،‌ تا جایی که بعدها در اقدامی نامتعارف، داوری برنامه استعدادیابی قرآنی محفل را در تلویزیون جمهوری اسلامی پذیرفت.

خطابه‌های متفاوت و مواضع جنجالی

همزمان با فعالیت مشکات، غلامرضا قاسمیان با فن بیان متفاوت، استفاده از اصطلاحات روز و زبان تحلیلی قابل فهم برای مخاطبانش، به سرعت به سخنرانی محبوب در هیئت‌های مذهبی و مراسم دانشگاهی تبدیل شد و منبرها و مداحی‌های او به شبکه‌های اجتماعی راه یافت.

او در بیان دیدگاه‌های خود، ابایی از ورود به مباحث حساس اجتماعی نداشت. یکی از جنجالی‌ترین آنها دفاع از ایده «چندهمسری» بود. قاسمیان در سخنرانی‌های مختلف، با استناد به متون دینی، چندهمسری را در مواردی به عنوان «راه حل مشروع» مقابله با آسیب‌های اجتماعی مطرح کرد.

او همینطور بعد از شلیک سپاه به هواپیمای مسافربری اوکراینی، این اتفاق را «تقاص عملیات فیک عین‌الاسد» خواند و گفت «وقتی نمی‌آیی آن کاری را که باید بکنی، خدا هم در کاسه‌ات می‌گذارد.» این سخنان حتی در میان مدافعان جمهوری اسلامی هم با انتقادهای تندی روبرو شد.

اما اظهارات او علیه عربستان و حاکمان آن پیشینه‌ای دراز دارد. گزارش‌ها و روایت‌ افرادی که سابقا نزدیک به حکومت بودند، نشان می‌دهد که او یکی از سخنرانان مشوق و محرک حمله به سفارت عربستان در دی‌ماه ۱۳۹۴ بوده است، هر چند او هرگز رسما متهم به هدایت یا تحریک این حمله نشد.

حسن آقامیری، روحانی منتقدی که سال ۲۰۱۹ خلع لباس شد، فروردین ۱۴۰۴ غلامرضا قاسمیان و همفکرانش را «یک فرقه افراطی» خواند و به طور مشخص او را متهم کرد که نقشی محوری در حمله به سفارت عربستان داشته است.

آقامیری خطاب به قاسمیان گفت: «اگر مملکت قانون داشت، جناب‌عالی به خاطر کاری که در سفارت عربستان کردی، زندان بودی… این که بچه‌های هیئت را بردی آنجا و سفارت عربستان را به هم ریختید.»

پیش از آن هم جواد موگویی، مستندساز اصولگرا، به نقش قاسمیان در حمله به سفارت‌های بریتانیا و عربستان اشاره کرده بود. او در یادداشتی در سال ۱۴۰۲ نوشت که روز ۱۲ دی ۱۳۹۴، غلامرضا قاسمیان در جمع اعضای هیئت مسجد قدس «در یک سخنرانی آتشین، بحث دوگانه انقلابی‌گری-دیپلماسی را مطرح می‌کند. سپس جوانان هیئت، خشمگین از اعدام شیخ نمر، راهی سفارت عربستان شده و آنجا را به آتش می‌کشند».

در شهریور ۱۴۰۲ زمانی که او ریاست کتابخانه مجلس شورای اسلامی را بر عهده داشت،‌ در اظهارنظر جنجالی دیگری گفت که سه سال بیشتر از عمر اسرائیل باقی نمانده و بعد از «نابودی اسرائیل» برای «جنگ آخر و قبل از ظهور حضرت [مهدی]، به جنگ با حجاز می‌رویم و قبله اصلی را فتح می‌کنیم.»

قاسمیان گفته بود: «مقامات عربستانی هم این را خوب می‌دانند، برای همین در رکن یمانی و دور مسجد الحرام تک‌تیرانداز گذاشته‌اند که وقتی حضرت ظهور کرد [او را] با کاتیوشا بزنند».

انتقاد از حاکمان سعودی همواره ترجیع‌بند مواضع و اظهارات او بوده، اما این بار در داخل خاک عربستان به بهای دستگیری او تمام شد.

منتقدان او می‌گویند این سخنان عمدا با هدف ایجاد تنش در روابط رو به بهبود ایران و عربستان منتشر شده و گروهی هم پیامدهای سیاسی و تبلیغاتی راه یافتن نام او به سرخط اخبار را قابل تامل می‌دانند.

«آخوندی که برای خامنه‌ای آواز خواند»

غلامرضا قاسمیان در یک دهه اخیر، علاوه بر حوزه و منبر، در ساختار سیاسی نیز جایگاه خاصی برای خود یافته است. او در آیین‌های سوگواری «بیت رهبر» جمهوری اسلامی، به عنوان واعظ و مرثیه‌خوان حاضر شده و روایت‌هایی از خود او درباره مداحی خصوصی و آوازخوانی برای آقای خامنه‌ای منتشر شده است. حضور او در چنین محافلی به عنوان نشانه‌ای از جایگاه او در میان وعاظ و مداحان حکومتی و اعتماد شخص آیت‌الله خامنه‌ای به او تلقی شده است.

در عرصه سیاست نام غلامرضا قاسمیان همواره به عنوان چهره‌ای نزدیک به محمدباقر قالیباف،‌ رئیس مجلس شورای اسلامی مطرح بوده است. سال ۱۳۹۹ آقای قالیباف او را به ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس منصوب کرد و او تا سال ۱۴۰۳ در این سمت باقی ماند.

حمایت قاطع آقای قاسمیان از سعید جلیلی در دور دوم انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۳ شایعه دور شدن او از آقای قالیباف را مطرح کرد که در رقابت با آقای جلیلی، دیگر نامزد اصولگرا، از راه یافتن به دور دوم رای‌گیری بازمانده بود.

از شاخص‌ترین ابعاد فعالیت‌های غلامرضا قاسمیان در سال‌های اخیر، حضور پررنگ رسانه‌ای و عمومی اوست. او در میان بخشی از طرفداران و نظریه‌پردازان حکومت به عنوان شخصیتی مذهبی شناخته می‌شود که با رسانه و فضای مجازی آشناست و تلاش می‌کند تا پیام دینی را در قالبی جذاب به نسل جدید ارائه دهد. همین رویکرد، او را به روحانی نوگرا در میان طرفدارانش و شخصیتی نواصولگرا در محافل سیاسی تبدیل کرده است.

نقطه اوج حضور رسانه‌ای قاسمیان، داوری او در برنامه تلویزیونی «محفل» بود که اولین بار در ماه رمضان ۱۴۰۲ پخش شد. این برنامه «استعدادیابی قرآنی» به او فرصت داد تا با نقدهای صریح، طرح متفاوت مباحث قرآنی و نوع ارتباط با شرکت‌کنندگان و مخاطبان، نظر بسیاری از طرفداران حکومت را جلب کند.

ویدئوهای داوری و سخنان او بارها در شبکه‌های اجتماعی بازنشر شد و شوخ‌طبعی و شیوه بیانش، او را به نمادی از «روحانی مدرن» تبدیل کرد. پیش از آن نیز، قاسمیان به عنوان واعظ در برنامه‌های مذهبی تلویزیون مانند «ماه من» حضور داشت و سخنرانی‌هایش در مساجد و دانشگاه‌ها مورد توجه قرار می‌گرفت.

غلامرضا قاسمیان جزو نسلی از روحانیون انقلابی است که با وجود تلاش برای به کار گرفتن زبان روز و حضور فعال رسانه‌ای، مروج نوعی بنیادگرایی مدرن است که با وجود گذشته پنج دهه، همچنان به ریشه‌های ایدئولوژیک انقلاب ایران برمی‌گردد.

این گروه با نفوذ در ساختار سیاسی قدرت، از فرصت‌ها و اتحادهای سیاسی برای پیشبرد اهدافش سود می‌برد، اما خود را تنها به ولی فقیه در راس حکومت پاسخگو می‌داند، هر چند که این بار گفته‌های او به روشنی مغایر مواضع اخیر رهبر جمهوری اسلامی بود که درباره «دشمنان» گسترش روابط ایران و عربستان هشدار داده بود.