کنفرانس جهانی اقلیم در میان بیم و امیدها

سی‌امین کنفرانس جهانی اقلیم  (COP30) از روز دوشنبه، ۱۰ نوامبر در برزیل  آغاز شده است و تا دو هفته ادامه می‌یابد. این کنفرانس ده سال  پس از توافق پاریس برگزار می‌شود که در آن  جهان برای محدود کردن گرمایش زمین به توافقی تاریخی دست یافت. به‌ویژه پس از این توافق بحث‌های سالانه کنفرانس جهانی اقلیم از جمله بر این متمرکز است که کشورهای مختلف هر کدام چه کارهایی برای تحقق هدف آن انجام داده‌اند و آیا این هدف تحقق‌پذیر است.

کارشناسان اما حالا می‌گویند که دیپلماسی اقلیمی در نقطه‌ای سرنوشت‌ساز قرار گرفته است.

ده سال پیش، کشورهای جهان در توافق پاریس متعهد شدند تا میانه قرن، افزایش دمای زمین را به حداکثر ۲ درجه و ترجیحاً ۱.۵ درجه نسبت به دوران پیشاصنعتی محدود کنند تا کره زمین همچنان قابل زیست بماند. اکنون اما آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل می‌گوید جهان در رسیدن به هدف ۱.۵ درجه ناکام مانده است. او هفته گذشته در نشست سران کشورها پیش از آغاز کنفرانس در برزیل از "حقیقتی تلخ" سخن گفت.

این در حالی است که کارشناسانی مانند نیکلاس هونه، مدیر مؤسسه‌ اقلیمی New Climate Institute، معتقدند سیستم توافق پاریس هنوز کارایی خود را از دست نداده است. او توضیح می‌دهد: «پیش از توافق پاریس پیش‌بینی می‌کردیم دمای زمین حدود ۳.۵ درجه افزایش یابد. اما با اهداف کنونی کشورها (NDCs)، اکنون این مقدار به حدود ۲.۵ درجه کاهش یافته است،یعنی یک درجه بهبود.»

کشورهای کمی اهداف اقلیمی خود را ارائه داده‌اند

بر اساس توافق پاریس، کشورها باید ظرف ده سال، یعنی تا سال ۲۰۲۵ اهداف جدید کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را اعلام می‌کردند. اما تا پایان سپتامبر، تنها یک‌سوم کشورها این کار را انجام داده بودند، در حالی‌که مهلت رسمی در فوریه گذشته بود. هونه می‌گوید اهداف ارائه‌شده "ناامیدکننده" هستند، اما تأکید دارد که این به معنی شکست کامل سیستم نیست.

پس از بحران‌هایی مانند همه‌گیری کرونا، جنگ اوکراین و مشکلات اقتصادی، موضوع اقلیم در بسیاری از کشورهای صنعتی به لحاظ سیاسی در اولویت‌های پایین‌تری قرار گرفته است.

اتحادیه اروپا تنها در هفته پیش از کنفرانس توانست درباره اهداف جدید خود برای سال‌های ۲۰۳۵ و ۲۰۴۰ به توافق برسد. با این حال، هونه این اهداف را غیرپلندپروازانه و در قیاس با بحران اقلیم دارای تاثیرات محدود می‌داند.

به گفته‌ی لامبرت اشنایدر از مؤسسه زیست‌محیطی برلین، یکی از مشکلات اصلی در سیاست اقلیمی اتحادیه اروپا این است که هرچند این اتحادیه قصد دارد تا سال ۲۰۴۰ میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای را ۹۰ درصد کاهش دهد، اما اجازه می‌دهد ۵ درصد از این کاهش از طریق خرید گواهی‌های کربن (سرمایه‌گذاری در پروژه‌های اقلیمی در کشورهای دیگر) جبران شود.

اشنایدر می‌گوید: «در ظاهر ۵ درصد عدد کوچکی است، اما در عمل به معنی آن است که اتحادیه اروپا در سال ۲۰۴۰ می‌تواند حدود ۵۰ درصد بیشتر از حد واقعی گازهای گلخانه‌ای منتشر کند.»

زیرا این درصد بر مبنای سطح بالای انتشار در سال پایه ۱۹۹۰ محاسبه می‌شود. به همین دلیل، اتحادیه اروپا با موقعیتی تضعیف‌شده وارد مذاکرات می‌شود.

هونه می‌گوید: «این رفتار از اتحادیه‌ای که پیشگام توجه و تمرکز بر بحران اقلیمی بوده است، انتظار نمی‌رود، به‌ویژه در زمانی که با خروج آمریکا از توافق‌های اقلیمی در دوران ترامپ، خلأ بزرگی در رهبری جهانی ایجاد شده است.»

انتخاب آگاهانه محل برگزاری

کنفرانس امسال با حضور ۵۰ هزار نفر از ۱۵۰ کشور جهان در کشوری دموکراتیک برگزار می‌شود، یعنی برزیل، کشوری که در سال‌های اخیر در مذاکرات سازمان ملل اغلب به‌عنوان صدای کشورهای جنوب جهانی شناخته شده است.

لوئیس ایناسیو لولا دا سیلوا، رئیس‌جمهور برزیل، خواهان برگزاری  "کنفرانس حقیقت و اقدام عملی" است.

شهر میزبان، بِلِم (Belém)، در نزدیکی دهانه‌ی رود آمازون و در قلب جنگل‌های بارانی واقع شده است تا بر نقش حیاتی جنگل‌های بارانی در مقابله با تغییرات اقلیمی تأکید شود.

این برای اولین بار است که کنفرانس اقلیمی سازمان ملل متحد در منطقه آمازون برگزار می‌شود ، یکی از حساس‌ترین زیست‌بوم‌های کره زمین و نمادی از مبارزه جهانی با جنگل‌زدایی و گرمایش زمین.

پیام نمادین این انتخاب روشن است؛ آمازون نشانگر وضعیت اقلیم جهان است و جنگل‌های بارانی آمازون نماد تعادل میان انسان، اقتصاد و طبیعت به شمار می‌آیند.

اما به عقیده شماری از کارشناسان و فعالان محیط زیست در حالی که منظر استوایی آمازون امید به نوسازی و تجدید حیات را برمی‌انگیزد، در سالن‌های مجهز به تهویه مطبوع کنفرانس همان شکاف‌های قدیمی دوباره دیده می‌شوند، شکاف میان شمال و جنوب جهان، میان رفاه و مسئولیت، و میان جاه‌طلبی و واقعیت.

در این کنفرانس، قرار است صندوق بین‌المللی حفاظت از جنگل‌های بارانی به ابتکار برزیل تأسیس شود. هدف از این صندوق آن است که از طریق سرمایه‌گذاری منابع مالی جهانی در بازارهای نوظهور، سود حاصل صرف پاداش به کشورهای فقیر برای حفاظت از جنگل‌های بارانی شود، جنگل‌هایی که برای جذب و ذخیره دی‌اکسیدکربن (CO₂) حیاتی‌اند و نباید از طریق تخریب و قطع درختان به منبع جدیدی از انتشار گازهای گلخانه‌ای تبدیل شوند.

بلم  نشانه‌ای از دگرگونی ژرف در دیپلماسی اقلیمی بین‌المللی

نسبت به کنفرانس پاریس در ده سال پیش امیدها به کنفرانس بلم با اما و اگرهای بیشتری درآمیخته شده است.
قدرت‌های سنتی رهبری، یعنی ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا، با فشارها و مشکلات داخلی روبرو هستند.

ایالات متحده، تحت دولت جدید، تا حد زیادی از سیاست اقلیمی چندجانبه و فعال کناره‌گیری کرده است و حامی ادامه استخراج و استفاده از انرژی‌های فسیلی است.

اتحادیه اروپا نیز با فشارهای اقتصادی، وابستگی‌های انرژی و اختلافات سیاسی میان کشورهای عضو دست‌وپنجه نرم می‌کند؛ اختلافاتی که اتخاذ موضعی واحد در برابر چین را دشوار ساخته است.

در این خلأ قدرت، کشورهای در حال رشد و اقتصادهای نوظهور به دنبال نقش و نفوذ بیشتری هستند.

در این میان، برزیل، چین و هند نقش هماهنگ‌کننده‌ای بر عهده گرفته‌اند که بر پایه‌ی همکاری، اما در عین حال بر استقلال و هویت خاص خود استوار است.

چین می‌کوشد جایگاه بین‌المللی خود را با ترکیبی حساب‌شده از استقلال و همکاری دیپلماتیک گسترش دهد.
"استراتژی ۲۰۳۵"  این کشور قرار است نقطه‌ آغاز مدلی نوین باشد که در آن رشد سبز، صادرات فناوری و همکاری جنوب–جنوب با یکدیگر پیوند می‌خورند.

هدف چین این است که قدرت اقتصادی خود را به اعتبار سیاسی در عرصه جهانی تبدیل کند. در همین راستا، پکن برنامه‌هایی را برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در آفریقا، تأمین مالی سازگاری با تغییرات اقلیمی در آسیا، و حمایت از کشورهای آمریکای لاتین در زمینه زیرساخت‌های پایدار به اجرا گذاشته است.

در مقابل، برزیل تلاش می‌کند با ایفای نقشی به عنوان میانجی و بازیگر اخلاقی، وجهه خود را تقویت کند. با این حال، حفاظت از جنگل آمازون همچنان موضوعی حساس در سیاست داخلی این کشور است، چرا که منافع اقتصادی، نفوذ لابی کشاورزی و نابرابری‌های اجتماعی در برابر چشم‌انداز برزیل به عنوان الگوی جهانی حفاظت از محیط زیست قرار دارند.

با وجود این چالش‌ها، شهر بلم (Belém) به عنوان تلاشی برای آشتی دادن سیاست با واقعیت تلقی می‌شود؛ از راه پروژه‌های محلی جنگل‌کاری مجدد، ایجاد صندوق‌های بین‌المللی، و گفت‌وگو میان کشورهای صنعتی و در حال توسعه.

از ایران شینا انصاری معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست در کنفرانس بلم شرکت دارد. ایران هم از عمده‌ترین کشورهای جهان است که به رغم تحریم و کندی توسعه و نقشی حاشیه‌ای در اقتصاد جهان سهم عمده‌ای در تولید گازهای گلخانه‌ای دارد و با چالش‌ها و بحران‌های زیست محیطی متعددی دست به گریبان است که بخش عمده آنها به سوءمدیریت و حکمرانی ناسالم و ناکارا ربط داده می‌شود.

خطوط منازعه و فرصت‌ها

مسئله‌ی اصلی در دیپلماسی اقلیمی جهانی در بلم هم همچنان پابرجاست: شکاف میان وعده‌ها و اجرای واقعی آن‌ها.
کشورهای صنعتی هنوز نتوانسته‌اند وعده‌ی خود مبنی بر تأمین سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار برای تأمین مالی اقلیم را به طور کامل عملی کنند.

در عین حال، همچنان روشن نیست که سازوکارهای مالی جدید،  مانند بانک‌های دولتی، بازارهای سرمایه خصوصی و اوراق قرضه‌ی سبز اقلیمی، تا چه حد می‌توانند به ثبات بلندمدت نظام اقلیمی جهانی کمک کنند.

از نظرکارشناسان و فعالان محیط زیست نتایج کنفرانس بلم (Belém) مسیر آینده‌ی نظام اقلیمی بین‌المللی را تعیین خواهد کرد.

سه سناریوی محتمل برای این کنفرانس پیش‌بینی می‌شود:

یک: سناریوی موفقیت؛ در صورتی که کشورها به توافقی بر سر مسیرهای مالی الزام‌آور و سازوکارهای شفافیت جدید دست یابند، این امر می‌تواند اعتبار توافق پاریس را تقویت و جایگاه آن را تثبیت کند.

دو: سناریوی پیشرفت متوسط؛ در این حالت هرچند ثبات نسبی در روند همکاری‌ها حفظ می‌شود، اما تحرک و پویایی جهانی برای مقابله با بحران اقلیمی محدود خواهد ماند.

سه: سناریوی شکست؛ در صورت عدم توافق، اعتماد به فرآیندهای چندجانبه‌ی بین‌المللی بیش از پیش تضعیف می‌شود و احتمالاً بازگشت سیاست‌های ملی‌گرایانه در حوزه‌ی انرژی را به همراه خواهد داشت و بحران اقلیمی و چشم‌انداز زیست بر کره زمین با تهدید و ابهامی فزون‌تر همراه خواهد شد.