دانشمندان سال‌هاست رؤیای مهار و ریشه‌کن کردن بیماری‌های منتقله از پشه را در سر می‌پرورانند؛ از جمله مالاریا که به‌تنهایی سالانه بیش از ۶۰۸ هزار نفر را می‌کشد.
اختراع‌های آنان، به‌ویژه پشه‌بندهای آغشته به حشره‌کش، مرگ‌ومیر کودکان را در بخش‌هایی از آفریقا که به‌شدت درگیر این بیماری‌هاست به‌طور چشمگیری کاهش داده است. این بیماری‌ها وقتی گسترش می‌یابند که مردم بر اثر نیش پشه‌های آلوده یا سایر حشرات گزیده شوند.
اما همان‌قدر دورتر که دهه ۱۹۶۰، گروهی از دانشمندان پرسشی کاملاً متفاوت مطرح کردند: به‌جای تمرکز صرف بر کشتن حشرات حامل انگل، اگر بتوانیم اساساً جلوی گسترش بیماری از سوی آن‌ها را بگیریم چه؟
از آن زمان، آزمایشگاه‌های خصوصی، دانشگاه‌ها و نهادهای دولتی صدها میلیون یورو در آزمایش‌هایی برای تغییر دی‌اِن‌ایِ پشه‌ها سرمایه‌گذاری کرده‌اند. برخی دست‌کاری‌های ژنی پشه‌ها را عقیم می‌کند، برخی دیگر مانع می‌شود نسل آن‌ها به بزرگسالی برسد یا آلوده شدن پشه‌ها به دست انگل‌های بیماری‌زا را دشوارتر می‌کند.
«اینکه عملاً ژنوم پشه را آن‌قدر تغییر دهیم که دیگر نسبت به انگل‌ها حساس نباشد، تغییر پارادایمی تمام‌عیار است»، یان کولاچینسکی، کارشناس مالاریا و کنترل ناقلان بیماری در یونیتید، سازمانی که برای بهبود دسترسی به دارو در کشورهای کم‌درآمد فعالیت می‌کند، گفت.
آزمایش‌های اولیه با پشه‌های دست‌کاری‌شده ژنتیکی در بورکینافاسو، برزیل، مالزی، ایالات متحده و برخی نقاط دیگر دلگرم‌کننده بوده و به کوچک شدن جمعیت پشه‌ها در آن مناطق کمک کرده است.
با این حال، برخی انواع ویرایش ژن جنجالی است و گروه‌های زیست‌محیطی سال‌هاست خواستار ممنوعیت رهاسازی پشه‌های حامل «رانش ژنی» شده‌اند؛ فناوری‌ای که احتمال انتقال ژن‌های دست‌کاری‌شده به نسل بعد را افزایش می‌دهد.
در گزارشی تازه، یونیتید که در سازمان جهانی بهداشت (WHO) مستقر است، دقیقاً همین روش ویرایش ژن را امیدبخش‌ترین راه برای پایان دادن به آفت بیماری‌های منتقله از پشه می‌داند.
در رویکرد رانش ژنیِ خودپایدار، تغییرات در ژن‌های پشه‌ها به ۱۰۰ درصدِ نوادگان آن‌ها منتقل می‌شود؛ به این معنا که می‌تواند در جمعیت پخش شود تا جایی که به‌کلی جای پشه‌های حامل بیماری را بگیرد، به‌گفته یونیتید.
در بهترین سناریو، این یعنی یک رهاسازیِ واحد از پشه‌های اصلاح‌شده در طبیعت می‌تواند در نهایت مالاریا را در مناطقی که اکنون بومی است، از جمله بخش بزرگی از آفریقای جنوب صحرا، از میان ببرد.
این کار «به ما اجازه می‌دهد مالاریا را در مقیاسی بی‌سابقه کنترل کنیم، چون پشه تقریباً خودش خود را کنترل می‌کند»، کولاچینسکی گفت.
«این چیزی است که ما آن را جام مقدس می‌دانیم».
با استفاده از دیگر تکنیک‌های ویرایش ژن، این تغییرات در چند نسل از بین می‌رود؛ به این معنا که دانشمندان ناچار خواهند بود بارها پشه‌های دست‌کاری‌شده را رهاسازی کنند. به گفته گزارش، همین امر باعث می‌شود این روش‌ها در گذر زمان پرهزینه‌تر باشد.
با این حال، رویکرد رانش ژنیِ خودپایدار خطرات و محدودیت‌های خودش را هم دارد. تغییر دائمی ساختار ژنتیکیِ یک گونه پشه می‌تواند پیامدهای ناخواسته‌ای برای زیست‌بوم داشته باشد که پیش‌بینی‌شان دشوار است.
دانشمندان همچنین در حال آزمودن راه‌های غیرژنتیکیِ دیگری برای جلوگیری از گسترش بیماری توسط پشه‌ها هستند؛ برای نمونه با آلوده کردن تخم‌های پشه به باکتری ولباخیا که بر توانایی آن‌ها برای تولیدمثل و گسترش تب دِنگی، چیکونگونیا و بیماری‌های دیگر اثر می‌گذارد.
به گفته کولاچینسکی، پژوهشگران هنوز در حال بررسی راهبردهای متعدد برای کنترل پشه‌ها هستند، زیرا موقعیت‌های متفاوت ممکن است به روش‌های متفاوتی نیاز داشته باشد. برای مثال، یک رویکرد ممکن است برای هدف گرفتن برخی انگل‌ها مناسب‌تر باشد، در مناطق شهری یا روستایی بهتر جواب بدهد یا با توجه به ملاحظات تدارکاتی یا تأمین مالی، عملی‌تر باشد.
همچنین این خطر وجود دارد که فناوری‌هایی که در محیط‌های آزمایشی کارآمد به نظر می‌رسند، در دنیای واقعی ناکام بمانند.
کولاچینسکی گفت: «کسی نمی‌خواهد همه تخم‌مرغ‌هایش را در یک سبد بگذارد».
حتی اگر تکلیف جنبه‌های علمی روشن شود، جلب حمایت سیاسی، مالی و عمومی برای دست‌کاری ژنتیکی می‌تواند دشوار باشد. علاوه بر این، کاهش‌های گسترده در بودجه بهداشت جهانی در سال جاری، مبارزه موجود با مالاریا و دیگر بیماری‌های منتقله توسط ناقلان را تهدید می‌کند.
با این حال، کولاچینسکی گفت این فناوری هنوز هم می‌تواند بهترین شانس جامعه علمی برای تغییر معنادار مسیر بیماری‌های بومی مانند مالاریا باشد؛ بیماری‌ای که بنا بر داده‌های سازمان جهانی بهداشت، در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۶۳ میلیون نفر را مبتلا کرده است.
او افزود: «بدون یک ابزار واقعاً دگرگون‌کننده، واقعاً راه دیگری برای رسیدن به مالاریای صفر در مناطق بومی مالاریا نمی‌بینم. و از میان گزینه‌های ممکن، به‌گمانم پشه‌های مبتنی بر رانش ژنی احتمالاً امیدبخش‌ترین‌اند».
