پلکان‌های سنگی تراش‌خورده و ستون‌های روی سکوی تخت جمشید، پایتخت تشریفاتی امپراتوری هخامنشی، ۲۵۰۰ سال پابرجا مانده‌اند، اما اکنون زمین‌های اطراف این میراث جهانی در حال نشست کردن است.

سکو یا صفه تخت جمشید،‌ بر روی سنگ سخت بنا شده است. بخش‌هایی از آن ممکن است جابه‌جا شوند، اما تنها به اندازه چند میلی‌متر. ولی اکنون دشت‌های کم‌شیبی که از رسوبات به‌جامانده از آب‌های جاری پیرامون این سازه‌های ظریف و باستانی شکل گرفته‌، هر سال چند صد میلی‌متر نشست می‌کند.

زمین‌های دشت مرودشت،‌ با فاصله کمتر از نیم کیلومتر از صفه و تنها در ۱۰ متری نقش رستم، شروع به ترک خوردن کرده و این شکاف‌ها رو به گسترش‌اند.

محمود حق‌شناس حقیقی از موسسه تصویرسنجی و ژئوانفورماتیک دانشگاه لایبنیتس آلمان می‌گوید: «در مجاورت مستقیم تخت جمشید و نقش رستم، شکاف‌هایی روی زمین وجود دارد که می‌توان آن‌ها را به گرادیان‌های فرونشست زمین (تفاوت نرخ نشست در بخش‌های مختلف زمین) نسبت داد.»

او می‌افزاید: «در مورد تخت جمشید، گزارش‌هایی از ترک‌خوردگی و نشانه‌های دیگر آسیب دیده‌ام، اما بدون یک بررسی جامع نمی‌توانیم آن‌ها را مستقیما به تفاوت نرخ فرونشست نسبت دهیم. خود صفه بر روی بستر زمین‌شناختی نسبتا پایداری در پای کوه قرار گرفته است.»

ویرانه‌های باشکوه

یونسکو، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد، سال ۱۹۷۹ تخت جمشید را در فهرست میراث جهانی خود ثبت کرد.

این سازمان می‌گوید «ویرانه‌های باشکوه» آن «در میان برترین محوطه‌های باستان‌شناسی جهان» قرار دارد.

«شهر سلطنتی تخت‌جمشید که به عنوان گوهر مجموعه‌های هخامنشی (پارسی) در معماری، شهرسازی، فناوری ساخت‌وساز و هنر شناخته می‌شود، در شمار محوطه‌های باستان‌شناسی بی‌همتا قرار دارد؛ محوطه‌ای که گواهی یگانه بر تمدنی بسیار کهن است.»

و آن تمدن بعدها به امپراتوری پارس بدل شد که اغلب از آن به عنوان نخستین ابرقدرت جهان یاد می‌شود و در اوج خود از لیبی در غرب تا هند در شرق را در بر می‌گرفت.

تعداد زیادی از ۲۸ مکان دیگر ثبت‌شده ایران در میراث جهانی نیز نزدیک مناطق در حال فرونشست‌اند؛ از جمله مجموعه باستانی پاسارگاد و شهر تاریخی یزد.

مقام‌های مسئول همچنین درباره خطر فرونشست زمین در سراسر اصفهان نیز هشدار داده‌اند؛ جایی که پل‌ها و مساجد ثبت‌شده آن در میراث جهانی در کنار مناطق در معرض فرونشست قرار دارد.

راه‌آهن سراسری ایران به طول ۱۳۹۴ کیلومتر نیز که در سال ۲۰۲۱ در فهرست میراث جهانی ثبت شد، از چندین حوضه در حال فرونشست عبور می‌کند که خطر تاب برداشتن و تغییر شکل ریل را به همراه دارد.

فرصت رو به پایان

فرآیند فرونشست زمین آهسته است و تا زمانی که دیوارها و پی‌ها دچار شکاف شوند، ممکن است جلب توجه نکند.

پژوهشگران برای تشخیص آن از رادار و مقایسه تصاویر در طول زمان استفاده می‌کنند.

مهدی معتق، از مرکز ژئوفیزیک هلمهولتز در دانشگاه لایبنیتس، می‌گوید: «این فناوری تغییرات بسیار ظریف، در حد چند میلی‌متر را روی سطح زمین اندازه‌گیری می‌کند.»

تیم او تغییرات نگران‌کننده‌ای در عمق فرونشست در اطراف تخت جمشید و نقش رستم مشاهده کرده است.

سازه‌هایی مانند نقش رستم که مستقیما در سنگ آهک تراشیده شده‌اند، فعلا پایدارند، اما دشت اطراف آن با سرعتی بالا در حال فرونشست است.

او می‌گوید: «در مرز میان محوطه سنگی میراث و دشت، تفاوت میزان نشست زمین بسیار زیاد است و همین باعث ایجاد ترک‌های بزرگ و شکاف‌هایی روی زمین شده است.»

«در برخی نقاط آسیب‌های بازگشت‌ناپذیر وارد شده است. یک شکاف را دیدیم که مستقیما از میان کعبه زرتشت [در نقش رستم] می‌گذرد و به آن آسیب زده است.»

به گفته او تنها ارزیابی‌های دقیق میدانی می‌تواند مشخص کند که این آسیب‌ها چه زمانی به محوطه‌های دیگر می‌رسد، «اما قطعا آن روز فرا خواهد رسید».

خالی شدن منابع زیرزمینی

آقای معتق می‌گوید: «علت اصلی فرونشست زمین در ایران، برداشت بی‌رویه و ناپایدار از آب‌های زیرزمینی است که به فرونشست زمین و بیابان‌زایی خزنده منجر می‌شود.»

وقتی آب بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی یا آبخوان‌ها پمپاژ می‌شود، خاک فشرده‌تر می‌شود و سطح زمین، اغلب به صورت دائمی، پایین می‌رود. خشکسالی و گرمای بیشتر وضعیت را بدتر می‌کند، زیرا آب کمتری به زمین بازمی‌گردد. ایران یکی از کشورهایی است که سریع‌ترین نرخ از دست دادن آب زیرزمینی را دارد.

در طول دهه‌های گذشته ایران بیش از ظرفیت طبیعت، آب مصرف کرده است. ابتدا رودخانه‌ها و سدها خالی شده و سپس نوبت به ذخایر زیرزمینی رسیده است.

از دهه ۱۹۷۰ برداشت از آب‌های زیرزمینی ایران بسیار بیشتر از ظرفیت بوده است. بر اساس برخی برآوردها بیش از ۷۰ درصد این ذخایر تهی شده‌اند.

اندرو پیرسون از مرکز بین‌المللی ارزیابی منابع آب زیرزمینی می‌گوید: «چندین مطالعه نشان داده است که ایران یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان آب زیرزمینی در جهان است.»

«حدود ۹۰ درصد مصرف آب ایران در بخش کشاورزی است و برداشت بیش از حد، که خشکسالی هم آن را تشدید کرده، محرک اصلی تهی‌شدن منابع زیرزمینی است.»

اثرات این پدیده بسیار فراتر از محوطه‌های میراث جهانی است.

بر اساس یک ارزیابی سراسری که به تازگی انجام شده، حدود ۵۶ هزار کیلومتر مربع از ایران یعنی حدود ۳/۵ درصد مساحت کشور نشانه‌هایی از فرونشست قابل اندازه‌گیری داشته‌اند.

برخی مناطق تهران در دهه‌های اخیر سالانه حدود ۲۵ سانتی‌متر نشست کرده‌اند. برآورد می‌شود که در رفسنجان، مرکز باغ‌های وسیع پسته، سالانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب از ظرفیت ذخیره آب زیرزمینی به دلیل برداشت بیش از حد از دست می‌رود.

با فرونشست زمین، جاده‌ها، کانال‌ها و خطوط لوله دچار اعوجاج می‌شوند و مشکلات زیرساختی پرهزینه‌ای پدید می‌آورند.

آیا فقط ایران با این مشکل روبه‌رو است؟

وضعیت ایران بسیار وخیم است، اما منحصربه‌فرد نیست. مکزیکوسیتی، جاکارتا (پایتخت اندونزی) و دره مرکزی کالیفرنیا در مقاطعی ۱۰۰ میلی‌متر نشست در سال را ثبت کرده‌اند.

آنچه ایران را متمایز می‌کند سرعت، مقیاس و تراکم بی‌سابقه میراث باستانی در معرض خطر است.

پیترو تئاتینی،‌ استاد از دانشگاه پادوا، می‌گوید: «به دلیل ساختار زمین‌شناسی، فرونشست زمین در ایران معمولا با شکاف‌های سطحی همراه است؛ ترک‌هایی که ممکن است تا چندین کیلومتر و به عمق چندین متر امتداد یابد و پیامدهای جدی برای سازه‌ها و زیرساخت‌ها ایجاد کند.»

کشورهای دیگر خاورمیانه و شمال آفریقا، به ویژه مصر، عربستان، اسرائیل و سرزمین‌های اشغالی فلسطینی نیز با مشکلات مشابهی روبه‌رو هستند. این منطقه از خشک‌ترین مناطق جهان از نظر منابع آبی است.

یونسکو کارگاه‌ها و نشست‌های فنی در کشورهایی مانند اندونزی و ویتنام برگزار کرده و برنامه‌هایی نیز برای فیلیپین دارد، اما شرایط سیاسی تعامل مشابه با ایران را محدود کرده است.

مدیریت منابع آب

سخنگوی یونسکو به بی‌بی‌سی گفت که تجربیات اسپانیا، مکزیک، چین و اندونزی نشان داده است که وقتی فرونشست رخ می‌دهد، عملا فرآیندی برگشت‌ناپذیر است و به همین دلیل مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی در مناطق خشک مانند ایران بسیار ضروری است.

کارشناسان بر لزوم مدیریت یکپارچه منابع آبی توافق دارند. اما با اشاره به موانع سیاسی و اجتماعی، هشدار می‌دهند که در مناطقی که اقتصاد آن‌ها متکی به کشاورزی است، کاهش سریع برداشت می‌تواند بسیار دردناک باشد.

مهدی معتق می‌گوید: «باید ترکیبی از علوم مربوط به زمین‌شناسی، مهندسی و حفاظت میراث جهانی را در کنار هم به کار گرفت، اما این کار ساده نیست و همکاری موثر با نهادهای ایرانی همچنان بسیار دشوار است.»

ایران وعده داده است که مصرف سراسری آب را از طریق استفاده مجدد، آبیاری قطره‌ای و بهبود سیستم انتقال، طی هفت سال سالانه ۴۵ میلیارد مترمکعب کاهش دهد.

اما این اهداف بلندپروازانه با موانعی چون تحریم‌های بین‌المللی، بوروکراسی و کمبود سرمایه‌گذاری روبه‌رو است.

در ماه اوت، بی‌بی‌سی از وزارت خارجه ایران، سفارت ایران در لندن و کنسولگری درخواست کرد درباره برنامه‌های مدیریت منابع آب کشور اظهار نظر کنند.

اما آن‌ها به ایمیل‌ها و نامه‌ای که حضوری تحویل داده شد، پاسخی ندادند.

اقداماتی که در سایر نقاط جهان برای مقابله با فرونشست انجام شده، ممکن است نشان دهد که ایران چگونه می‌تواند هم از آب و هم از میراث خود محافظت کند.

در دهه ۱۹۸۰ بخش‌هایی از بانکوک، پایتخت تایلند، هر سال ۱۲۰ میلی‌متر نشست می‌کرد. اما پس از آن‌که دولت محدودیت برداشت، قیمت‌گذاری و نظارت را اعمال کرد، سطح آب زیرزمینی بالا آمد و میزان فرونشست در بسیاری مناطق در دهه ۲۰۰۰ به ۱۰–۲۰ میلی‌متر در سال یا کمتر کاهش یافت.

اندرو پیرسون از مرکز بین‌المللی ارزیابی منابع آب زیرزمینی می‌گوید: «این یک دکمه جادویی نیست، اما نشان می‌دهد سیاست‌گذاری می‌تواند اثرگذار باشد.»