«نماز باران» صرفاً التماس برای باران نیست؛توبه‌ای جمعی برای نزول رحمت

حجت الاسلام رضا غلامی قائم مقام بنیاد هدایت در گفتگو با خبرنگار مهر، نماز باران یا استسقاء را از سنت‌های دیرین اسلامی برشمرد و گفت: نماز باران ریشه در سیره پیامبران و پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) دارد و در دوره‌های خشکسالی برای طلب رحمت و باران از خداوند برگزار می‌شود. این آئین توحیدی تنها درخواست باران نیست، بلکه نمودی از درخواست نیاز و بازسازی رابطه انسان با خدا، طبیعت و جامعه است؛ زیرا در نگاه قرآن و دین، خشکسالی تنها پدیده‌ای طبیعی نیست، بلکه گاه نشانه‌ای از دوری انسان از شکر، عدالت و رعایت حقوق زمین است و نماز باران فرصتی برای توبه، فروتنی و همدلی در میان مردم به‌شمار می‌رود.

وی افزود: این نماز به جماعت و در فضای باز اقامه می‌شود، دو رکعت دارد و همچون نماز عید با قنوت‌های متعدد همراه است. مؤمنان پیش از آن سه روز روزه می‌گیرند و در روز برگزاری با لباس ساده و بی‌زرق‌وبرق به صحرا می‌روند. امام جماعت پس از نماز مردم را به استغفار، صدقه، آشتی و اصلاح رفتار دعوت می‌کند تا دل‌ها پیش از زمین جلا یابد. از نگاه دینی، نزول باران نشانه بازگشت رحمت الهی پس از بازگشت بندگان است و فلسفه این نماز، یادآور پیوند ایمان و امید و ضرورت جاری ساختن توبه و اصلاح در زندگی مؤمنان است.

غلامی درباره ریشه قرآنی و توحیدی نماز باران عنوان کرد: قرآن کریم بارها از توقف نزول باران به عنوان نشانه‌ای از اختلال در رابطه معنوی انسان و پروردگار یاد می‌کند و بازگشت باران را نتیجه توبه، ایمان و بازسازی این رابطه می‌داند. برای مثال پروردگار در سوره نوح می‌فرماید طلب آمرزش مقدمه نزول باران و گشایش رزق معرفی می‌شود بنابراین استغفار و اصلاح فردی و اجتماعی پیش‌شرط برکات الهی است؛ و نماز باران تجلی عینی همین آموزه است. همچنین در سوره شوری می‌فرماید اوست که پس از نومیدی مردم، باران را فرو می‌فرستد و رحمتش را می‌گستراند. این آیه تأکید می‌کند که باران در منطق توحید، جلوه‌ای از رحمت الهی است، و اقامه نماز باران، نشان تسلیم امت در برابر مشیت و کرم ربوبی است.

قائم مقام بنیاد هدایت درخصوص جایگاه نماز باران در سنت نبوی و فقه اسلامی ابراز کرد: در منابع معتبر اسلامی آمده است که پیامبر اکرم (ص) چندین بار نماز استسقاء را به جماعت اقامه فرمودند. مشهورترین این موارد در سال ششم هجری و در مدینه رخ داد، هنگامی که خشکسالی شدید بر مردم حجاز سایه افکنده بود. پیامبر (ص) مردم را به توبه و صدقه توصیه کردند، سپس همه با لباس ساده، بدون زینت، از شهر خارج شدند و در فضای باز نماز خواندند. پس از آن، باران شدیدی بارید و مردم شادمان شدند.

وی افزود: فقهای امامیه و علمای اهل سنت نیز در آثار فقهی خود به تفصیل درباره نماز استسقاء بحث کرده‌اند. در فقه شیعه، این نماز دو رکعت دارد همچون نماز عید فطر؛ با پنج قنوت در رکعت اول و چهار قنوت در رکعت دوم. بهتر است پیش از آن سه روز روزه گرفته شود و مردم با حالت تضرع و فروتنی در محیطی باز، به‌ویژه در بیابان یا اطراف شهر، گرد آیند. در خطبه نماز نیز امام جماعت مردم را به توبه، آشتی، صدقه دادن و دعا برای مستمندان دعوت می‌کند.

غلامی با اشاره به فلسفه معرفتی و الهیاتی استسقاء خاطرنشان کرد: نماز باران، صرفاً التماس برای باران نیست؛ بلکه نماد بازسازی رابطه انسان با خداوند است. در جهان‌بینی اسلامی، خشکسالی تنها یک پدیده اقلیمی نیست، بلکه می‌تواند هشدار و نشانه‌ای اخلاقی اجتماعی تلقی شود؛ یادآور اینکه گاه در نتیجه غفلت، ستم، مصرف ناصحیح منابع یا بی‌عدالتی، برکات الهی از جامعه باز داشته می‌شود. اقامه نماز باران فرصتی است برای توبه جمعی، همدلی اجتماعی و خودآزمایی معنوی. هنگامی که مردم در صحرا کنار یکدیگر می‌ایستند و دست‌ها را به سوی آسمان بلند می‌کنند، عملاً با زبان بی‌زبانی می‌گویند: خدایا، ما کمبود باران را کمبود رحمت تو احساس می‌کنیم، نه صرفاً پدیده‌ای طبیعی. این فلسفه توحیدی، مهم‌ترین محور نماز باران است.

قائم مقام بنیاد هدایت با اشاره به جلوه اجتماعی و تمدنی نماز باران گفت: از منظر جامعه‌شناسی دینی، نماز باران نوعی کنش و تربیت جمعی است که کارکردهای متعددی دارد نخست تقویت همبستگی اجتماعی است که در آن مردمان گوناگون، بدون تفاوت طبقاتی و قومی، در یک میدان جمع می‌شوند و در برابر خالق واحد به دعا می‌ایستند. دیگر احیای حس مسئولیت جمعی است در این آئین، مسئولیت خشکسالی فقط بر عهده طبیعت یا حکومت نیست؛ بلکه وجدان جمعی به جست‌وجوی علل اخلاقی و معنوی می‌پردازد. همچنین از دیگر جلوه‌های اجتماعی آن یادآوری عدالت زیست‌محیطی است در سنت دینی، نابسامانی محیط زیست پیوندی معنوی با فساد و اسراف دارد. درک این پیوند، نگاه تازه‌ای به حفاظت از منابع طبیعی می‌بخشد. و آخر تربیت نسلی خداجو است کودکان و جوانان در شرکت در نماز باران می‌آموزند که همه پدیده‌های طبیعی از باران تا حاصل‌خیزی زمین مستقیماً با رفتار انسانی در ارتباط است