چرا بحران‌های معیشتی و اجتماعی به رونق فال‌گیری در ایران منجر شده است؟
یافته‌های یک تحقیق جامعه‌شناختی در ایران نشان می‌دهد مراجعه به فال‌گیر برای برخی شهروندان در عمل به سازوکاری جهت کاهش اضطراب و تحمل فشارهای زندگی روزمره تبدیل شده است.
حامد بخشی، دانشیار پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد و وجیهه جلائیان بخشنده، استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه گلستان، در پژوهش خود مراجعه به فال‌گیر در بخشی از جامعه ایران را یک «مکانیسم فرهنگی برای مواجه با بلاتکلیفی و دغدغه‌های زندگی» توصیف می‌کنند.
یافته‌های این تحقیق در آخرین شماره نشریه «پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی ایران» دانشگاه اصفهان منتشر شده است.
پژوهشگران برای بررسی دقیق‌تر پدیده فال‌گیری، بیش از هزار قطعه از گفت‌وگوهای یک فال‌گیر زن شناخته‌شده در نیشابور را ضبط و تحلیل کردند.
فال‌گیر چگونه مشکل را می‌سازد و امید می‌دهد؟
نتایج این مطالعه حاکی از آن است که ساختار گفت‌وگو در اتاق فال‌گیر طبق یک الگوی چهار مرحله‌ای شامل «شناسایی مشکل، پیشگویی، تجویز راهکار و ترسیم فرجام» پیش می‌رود.
در گام اول، فال‌گیر «با زبانی خاص و بیشتر انتزاعی» و با استفاده از اصطلاحاتی مانند «سنگینی»، «بسته شدن»، «چشم سنگین»، «گره افتادن در کار» و «شلوغی» که به‌صورت عینی مشاهده یا تجربه نمی‌شوند، مسائل را به گونه‌ای ترسیم می‌کند تا فضایی تهدیدآمیز برای مراجعه‌کننده پدید آید.
به تعبیر پژوهشگران، فال‌گیر از این طریق جایگاه خود را به‌عنوان «تنها فرد قادر در تشخیص و رفع این مشکلات» تثبیت می‌کند.
در گام دوم، مسائلی مهمی مانند ازدواج و تشکیل خانواده، فرزندآوری، کار، تحصیل، ثروت، و مشکلات قضایی و اداری محور پیشگویی‌ها قرار می‌گیرد؛ مسائلی که با «نیازها و دغدغه‌های اجتماعی و فردی» مراجعه‌کنندگان همخوانی دارد.
اغلب این پیشگویی‌ها «ترکیبی از هشدار و امید» است و آینده‌ای کم‌وبیش امیدوارکننده را پیش چشم مخاطب می‌گذارد.
برای نمونه، در یکی از جلسات، مرد ۵۸ ساله‌ای که نگران شغل خود است، از فال‌گیر این پیام را دریافت می‌کند: «کار جدیدی که شروع می‌کنه به نفعشه.» این نمونه‌ای از روایت‌های امیدبخش است که می‌تواند اضطراب فرد را کاهش دهد.
مرحله سوم «تجویز راهکار» است. در این مرحله، فال‌گیر با توصیه‌هایی مانند نذر، صدقه، دعا، صبر و احتیاط در برابر اطرافیان غیرقابل اعتماد، «احساس کنترل بر شرایط» را در مراجعه‌کننده تقویت می‌کند.
این توصیه‌ها به فرد این پیام را منتقل می‌کند که با چند عمل ساده می‌تواند مسیر زندگی خود را بهبود بخشد.
در مرحله چهارم، تقریبا همه فال‌ها با ترسیم «آینده‌ای مثبت» تمام می‌شوند و فالگو از این راه حس امید و اطمینان را در مشتریان خود تقویت می‌کند.
به گفته پژوهشگران، این وعده‌ها با «پاسخ به دغدغه‌های مشتریان، فال‌گیری را به‌عنوان راهکاری برای غلبه بر بلاتکلیفی و ناامیدی تثبیت می‌کنند و فالگو با ارائه تصویری روشن از آینده، مشتریان را به ادامه باور به توانایی‌های خود و هدایت او ترغیب می‌کند».
فال‌گیری، از خرافه تا «فناوری فرهنگی»
بخشی و جلائیان با اشاره به رونق فال قهوه و تاروت و همچنین فال‌گیری در پیام‌رسان تلگرام و شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، این پدیده را صرفا «خرافی» نمی‌دانند.
آنها معتقدند در جامعه امروز ایران، فال‌گیری به «فناوری فرهنگی» تبدیل شده است؛ سازوکاری که در دل بحران اقتصادی، فشارهای اجتماعی و ناامنی‌ها، «نقش مهمی در پاسخ به نیازهای روانی، اجتماعی و وجودی مشتریان ایفا می‌کند».
به باور آنها، این یافته‌ها «نه‌تنها بازتاب‌دهنده دغدغه‌های مشتریان در زمینه‌هایی مانند ازدواج، فرزندآوری، کار و شغل، تحصیل، ثروت و مسائل قانونی است»، بلکه از «توانایی فالگو در شخصی‌سازی واگویه‌ها» بر اساس ویژگی‌های مشتریان و زمینه‌های فرهنگی-اجتماعی حکایت دارد.
پژوهشگران در پایان تاکید می‌کنند نتایج این تحقیق می‌تواند برای سیاست‌گذاری فرهنگی و اجتماعی قابل استفاده باشد.
به نوشته این دو پژوهشگر، از آنجا که «فال‌گیری با کاهش اضطراب و تقویت احساس کنترل» همراه است، نهادهای اجتماعی می‌توانند از همین سازوکار در برنامه‌های مشاوره روان‌شناختی و حمایت اجتماعی بهره ببرند.
بر این اساس، ایجاد فضاهایی که امکان گفت‌وگو و پاسخگویی به نیازهای عاطفی و وجودی افراد را فراهم کند، می‌تواند جایگزین مناسبی برای مراجعه به فال‌گیر باشد.
طبق یافته‌ها، عوامل اقتصادی بر گرایش شهروندان به فال‌گیری موثر هستند و در نتیجه، سیاست‌هایی که ناامنی معیشتی را کاهش دهند، در کاهش تقاضا برای فال‌گیری نیز نقش خواهند داشت.
