در محله قدیمی حق‌وردی شهر زنجان، عمارتی با شکوه معماری قاجاری قرار دارد که به نام «خانه حکیمیان» شناخته می‌شود. این خانه در واقع یادگاری به‌جامانده از ادیب عزیزالله حکیمیان، پزشک نامدار ایرانی در دوران قاجار است که تا پیش از این، قرار بود به موزه «فرهنگ عامه و ملیله» تبدیل شود، اما حالا خبر رسیده است که آن را در اختیار مداحان قرار داده‌اند تا در آنجا «موزه علما» راه‌اندازی کنند.
خانه تاریخی حکیمیان با زیربنای هزار و ۳۰۰ مترمربع، دو بنای مجزا دارد که با وجود ارزش‌های فرهنگی و تاریخی، تا حدود یک دهه قبل نه در فهرست میراث ملی ثبت بود و نه برای محافظت از آن اقدامی انجام می‌شد، تا اینکه اوایل دهه ۱۳۹۰ با تلاش و پیگیری فعالان میراث فرهنگی زنجان بر سر واگذاری ملک، با اداره‌کل راه و شهرسازی این استان که مالک اصلی بنا بود، توافق شد.
قرار بر این بود که اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان پس از ثبت ملی خانه حکیمیان و مرمت و بازسازی، آن را به موزه «فرهنگ عامه و خانه ملیله» تبدیل کند. از آنجا که زنجان به «شهر ملیله» شناخته می‌شود و یکی از شهرهای تاریخی ایران با پیشینه فرهنگی و هنری پربار است، راه‌اندازی این موزه می‌توانست علاوه بر معرفی میراث فرهنگی این شهر، به اقتصاد محلی نیز کمک کند.
خانه مداحان به جای موزه ملیله
بر مبنای گزارش پایگاه خبری میراث‌باشی، نزدیک به ۹۰ درصد کارهای مرمت خانه حکیمیان طی سال‌های بعد انجام شد. معرفی زنجان به عنوان «شهر جهانی ملیله» در سال ۱۳۹۸ نیز بر ضرورت راه‌اندازی موزه اختصاصی ملیله افزود، چرا که یکی از تعهدات کلیدی کسب این عنوان بین‌المللی همین تاسیس و راه‌اندازی خانه ملیله در خانه تاریخی به‌جامانده از پزشک نامدار دوران قاجار بود.
اما حالا در شرایطی که انتظارها برای راه‌اندازی خانه ملیله به آستانه رسیده است، مسئولان میراث فرهنگی خبر داده‌اند که روند تحویل خانه حکیمیان به مالک اصلی، یعنی اداره کل راه و شهرسازی زنجان، آغاز شده است.
در پیوند با این موضوع، میکائل موسوی، مدیر کل فعلی میراث فرهنگی استان، تمام شدن مدت تفاهم‌نامه را علت واگذاری ملک اعلام کرد و گفت که این خانه قرار بود فقط ۱۰ سال در اختیار میراث فرهنگی باشد. او بدون توضیح درباره اینکه میراث فرهنگی چگونه راه‌اندازی موزه در ملک استیجاری را وعده داده و آن را مرمت کرده، به خبرگزاری مهر گفت که این اداره‌کل موظف است «بی هیچ عذر و بهانه‌ای» ملک را تحویل دهد.
ماجرای خانه تاریخی حکیمیان زنجان و به فراموشی سپرده شدن راه‌اندازی خانه ملیله به همین‌جا ختم نمی‌شود، زیرا گزارش‌ها حاکی از آن است که این مکان در حال تبدیل شدن به «خانه مداحان» است؛ درست مانند بلایی که شهرداری تهران بر سر عمارت تاریخی فخرالدوله در تهران آورد و آن را در اختیار مداحان قرار داد تا خانه مداحان شود و حتی برای ساخت «بارگاه شهید گمنام» در حیاط این عمارت تاریخی نیز اقدام کرد که با اعتراض شدید فعالان میراث فرهنگی روبرو شد. بنای تاریخی فخرالدوله عمارتی متعلق به دختر مظفرالدین شاه قاجار است که در فهرست میراث ملی ثبت است.
آن‌طور که مدیرکل میراث فرهنگی زنجان خبر داده، خانه تاریخی حکیمیان زنجان نیز قرار است به «مرکز هنر و رسانه، حفظ آثار و موزه علمای زنجان» تبدیل شود که نام دیگر آن همان «خانه مداحان» است. اقدامی که احتمال مخدوش شدن بنای تاریخی حکیمیان را بالا می‌برد و تعهدات ایران برای شهر جهانی ملیله را به وضوح زیر سوال می‌برد، اما مدیرکل میراث فرهنگی زنجان از آن دفاع می‌کند و مدعی است که «این اقدام می‌تواند ضمن معرفی مفاخر، آثار مکتوب و دست‌نوشته علمای زنجانی، به جذب گردشگر فرهنگی و دینی کمک کند». او حتی به‌صراحت گفت که هدف از این کار «حفظ بخشی از هویت فرهنگی و مذهبی شهر» است و به محض تخصیص «اعتبار ملی و استانی»، به بهره‌برداری می‌رسد.
هنری که هویت زنجان را جهانی کرد
ملیله‌کاری یکی از درخشان‌ترین شاخه‌های فلزکاری ایرانی است. هنری که با ظرافتی پیچیده از نقره ناب شکل می‌گیرد و از دیرباز با نام زنجان گره خورده است. ملیله که با استفاده از مفتول‌های نازک نقره و در مواردی طلا یا مس، ساخته می‌شود، فقط کاربرد تزیینی ندارد و سالیان متوالی و طولانی نماینده مهارت هنرمندان زنجانی بوده است.
جالب است بدانیم که در زنجان، ملیله‌کاری با نقرهای با خلوص ۹۹ تا ۹۹.۹ درصد انجام می‌شود؛ خلوصی که تنها در این شهر به‌عنوان استاندارد پذیرفته شده و رمز ظرافت و درخشش کم‌نظیر آثار آن است.
فرایند تولید ملیله از ذوب و نورد شمش نقره آغاز می‌شود. سپس این فلز ارزشمند از حدیده عبور داده و به مفتول‌هایی باریک و انعطاف‌پذیر تبدیل می‌شود. هنرمند این رشته‌های نقرهای را مانند نخ یک تابلو بافته‌نشده، با طرح‌هایی ذهنی یا اقتباس‌شده از نقوش سنتی، همچون بته‌جقه، برگ فرنگ، پیچک، سه‌چشمه و جفت‌پیچ، روی صفحه‌ای موم‌اندود می‌چیند و با لحیم‌کاری، آن‌ها را در جایشان تثبیت می‌کند. حاصل این دقت و صبوری محصولاتی از سینی و قندان گرفته تا شمعدان، قاب‌عکس، جعبه‌جواهر و زیورآلات‌اند.
رد پای فلزکاری در زنجان به دوران هخامنشیان می‌رسد، اما ملیله‌کاری در این شهر طی سده‌های میانی، به‌ویژه در دوران سلجوقیان و صفویه شکوفا شد.
زنجان در سال ۱۳۹۷ نخست، به‌عنوان «شهر ملی ملیله» در ایران ثبت شد و یک سال بعد، شورای جهانی صنایع دستی (WCC) این شهر را به دلیل اصالت، کیفیت فنی، گستره تولید و تعداد هنرمندان فعال، به‌عنوان «شهر جهانی ملیله» به رسمیت شناخت. این انتخاب نقطه عطفی برای صنایع دستی ایران بود؛ چرا که ملیله‌کاری زنجان را در کنار شهرهای جهانی دیگر، همچون اصفهان در میناکاری و مریوان در کلاش‌بافی در جایگاهی بین‌المللی قرار داد.
کسب عنوان شهر جهانی ملیله تنها یک رویداد و امتیاز بین‌المللی نیست و دولت‌ها را هم به حفظ، ترویج و حرفه‌ای‌سازی آن هنر در شهر مورد نظر متعهد می‌کند. از این نظر، ثبت جهانی ملیله نیز به مثابه مسیری تازه برای معرفی گسترده‌تر این هنر در بازارهای جهانی، رونق اقتصادی، توسعه گردشگری فرهنگی و تقویت معیشت هنرمندان است که برای همه آن‌ها باید زیرساخت‌های پایدار از جمله مکان‌های آموزشی، موزه‌ای تخصصی و مرکزی برای نمایش، تولید و بازاریابی ملیله ایجاد شود.
اما حالا پس از حدود شش سال از جهانی شدن شهر ملیله، حتی وعده راه‌اندازی موزه تخصصی آن نیز به فراموشی سپرده شده است تا به جای آن، با راه‌اندازی خانه مداحان یکی دیگر از اهداف ایدئولوژیک نظام اسلامی محقق شود.
