خط «زبالهسوزی» مجاور یکی از مراکز بازیافت غیراستاندارد پسماندهای تهران، ابتدای آزادراه ساوه در جنوب بزرگراه آزادگان / عکس: حسین سلمانزاده - دنیای اقتصاد
راضیه احقاقی: بررسی «دنیای‌اقتصاد» از دلایل شدت‌گرفتن زبالهسوزی در حاشیه جنوبی تهران 2 عامل اصلی را در بروز این پدیده دخیل می‌داند؛ «نبود مدیریت واحد در مجموعه شهری تهران» و «تشکیل بازار غیررسمی گسترده و سودساز برای فروش زبالهها.» صحبت با معاون محیط‌زیست اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان تهران، رئیس کمیسیون سلامت و محیط‌زیست شورای‌شهر تهران، کارشناسان پسماند و چند زباله‌‌‌‌‌گرد، زوایای متعدد گسترش زبالهسوزی در حاشیه تهران را عیان می‌کند.
زبالهسوزی در حاشیه شهر، بدون واهمه از نظارت
زبالهسوزی در مسیرهای خروجی شهر تهران طی سال‌های اخیر به پدیده‌‌‌‌‌ای عادی بدل شده‌است. اگر از مبادی جنوبی پایتخت، قصد خروج از شهر را داشته باشید، قطعا با محل‌‌‌‌‌هایی که زبالهها در آنجا انباشته شده و خاکستر زبالههای پیشین سوزانده شده مواجه خواهید شد. رواج زبالهسوزی در حاشیه شهر تهران و عدم‌برخورد با این موضوع باعث‌شده تا زباله‌‌‌‌‌سوزان در حاشیه تهران در دو شیفت مشغول به فعالیت باشند، به‌نحوی‌که کار سوزاندن زباله پیش از ظهر آغاز شده و تا ساعات ابتدایی روز بعد ادامه پیدا می‌کند. عکاس روزنامه «دنیای‌اقتصاد» عکس‌‌‌‌‌هایی از تلنبار‌شدن زباله و سوزاندن آن در حوالی ساعت 11 بر روی پل راه‌آهن در ابتدای بزرگراه تهران- ساوه که یکی از کانون‌های زبالهسوزی در حاشیه جنوبی پایتخت به‌شمار می‌رود، گرفته است.
پدیده زبالهسوزی تبعات اقتصادی برای شهر و تبعات جانی و سلامت را برای شهروندان به‌همراه دارد، اگرچه عدد و رقم دقیقی از سهم زبالهسوزی در آلودگی هوا ذکر نشده، اما برخی اظهارنظرهای مدیران محیط‌زیستی، سهم زبالهسوزی به شکل رسمی و غیررسمی از آلودگی هوای پایتخت را تا 20درصد نیز برآورد می‌کنند. در عین‌حال ساکنان بسیاری از مناطق شهر به‌خصوص مناطق جنوبی تهران و همچنین روستاها و شهرهای اطراف پایتخت از بوی زبالهسوزی در ساعات ابتدایی روز گلایه دارند. این موضوع در برخی روزهای سال به‌حدی جدی می‌شود که بوی سوختگی از چند‌کیلومتر دورتر و در داخل شهر تهران قابل‌استشمام بوده و و دود آن نیز از داخل شهر قابل‌رویت است.
حریم دو پارچه و سود غیررسمی
زبالهسوزی به شکل گسترده در اطراف حاشیه تهران با محوریت مبادی خروجی جنوب اتوبان آزادگان وارد نهمین سال پیاپی شد. اگرچه این موضوع چالش‌های متعددی را برای ساکنان شهرها و روستاهای حاشیه تهران، ساکنان مناطق جنوبی پایتخت و به شکل گسترده‌‌‌‌‌تر برای کل ساکنان تهران رقم زده، اما عدم‌برخورد قاطع با زباله‌‌‌‌‌سوزان حاشیه تهران باعث‌شده تا این پدیده ضد‌محیط‌زیستی امسال رواج به‌مراتب بیشتری به خود بگیرد. درحالی‌که طی سال‌های گذشته پدیده زبالهسوزی عمدتا در ساعات پایانی روز و با تاریکی هوا آغاز می‌شد، عدم‌مقابله جدی با این پدیده در حریم تهران باعث‌شده تا امسال زباله‌‌‌‌‌سوزان از ساعات ابتدایی روز کار خود را آغاز کنند.
از زباله با عنوان طلای کثیف یاد می‌شود، منظور از طلای کثیف آن بخشی از زباله است که قابلیت بازیافت دارد. روزانه حدود 6هزار تن زباله در شهر تهران تولید می‌شود. براساس آخرین آمایش رسمی انجام‌شده از سطل‌‌‌‌‌های زباله در شهر تهران(سال 1389) میزان زباله خشک در این مخازن بسته به منطقه از 9 تا 36درصد متغیر است، بیشترین حجم زباله خشک مربوط به مناطق شمالی شهر و کم‌ترین زباله خشک مربوط به مناطق جنوبی شهر تهران است. بررسی‌‌‌‌‌ها حاکی از آن است که «دو پارگی حریم تهران و مدیریت بلاتکلیف در حریم شهر» و «منافع مالی غیررسمی» در بخش بازیافت پسماند به شکل غیررسمی 2 عامل اصلی پدیده زبالهسوزی هستند.
مدیریت حریم تهران موضوع مهم موردبحث میان شهرداری و استانداری تهران است؛ درحالی هر دو نهاد به‌دنبال افزایش نقش خود در مدیریت حریم شهر هستند که موضوع مهم و عیان زبالهسوزی در حریم را به امید دخالت نهاد دیگر رها کرده‌اند. طبق قانون هوای پاک و مدیریت پسماند هر نوع زبالهسوزی خارج از استاندارد و در فضای باز ممنوع است و انجام آن در حریم شهر باید توسط شهرداری، فرمانداری، بخشداری، استانداری و سازمان محیط‌زیست مورد پیگرد قانونی قرار گیرد.منافع مالی در جمعآوری زباله و فروش آن در بازار غیررسمی عامل اصلی بعدی است که در بروز پدیده‌‌‌‌‌هایی نظیر زبالهگردی، زباله دزدی و زبالهسوزی نقش دارد؛ این منافع باعث‌شده تا بخشی از پسماند شهری به شکل غیررسمی از فرآیند رسمی جمعآوری، بازیافت و دفن زباله که مدیریت شهری متولی آن است، خارج‌شده و سر از کارگاه‌های غیررسمی جداسازی زباله درآورند.
این موضوع به‌رغم پیامدهای متعدد محیط‌زیستی، شهر را از عواید اقتصادی بازیافت پسماند محروم می‌کند. شورای شهر برای سال1404 درآمد حاصل از بازیافت را در بودجه امسال برابر 200میلیارد‌تومان تعیین کرد؛ این در حالی است که بودجه‌شهرداری برای این سال برابر 231هزار میلیارد‌تومان تعیین شده‌است. عواید تعیین‌شده برای شهر تهران از محل جمعآوری پسماند تطابقی با کل بودجه‌شهرداری و منفعت اقتصادی این کار ندارد. البته برخی اعضای شورای‌شهر بر این باورند که این تصمیم با هدف کاهش تمایل پیمانکاران به درآمدزایی از محل جمعآوری پسماند خشک گرفته‌شده، اما این تصمیم فرصتی را برای فروش غیررسمی و عایدی‌‌‌‌‌سازی از مسیر فروش در بازارهای غیررسمی رقم‌زده است.
در عین‌حال امسال بودجه‌مدیریت شهری به 231هزار میلیارد‌تومان رسید که این رقم 6.2برابر بودجه در سال1400 بود؛ این در حالی است که درآمد تعیین‌شده از بخش بازیافت با رشد 2 برابری نسبت به سال1400 به 200میلیارد‌تومان رسیده‌است. تعیین بهای خدمات شهری در حوزه مدیریت پسماند با نرخی حداقل 35درصد کمتر از نرخ واقعی ارائه این خدمت عامل دیگری است که به رواج زباله‌‌‌‌‌دزدی و زبالهگردی در شهر تهران می‌‌‌‌‌انجامد. در حال‌حاضر پیمانکاران و نیروهای خدمات شهری در حوزه جمعآوری پسماند تَر و خشک از وجه قرارداد خود ناراضی بوده و از این منظر به‌دنبال جبران درآمد خود از محل برداشت غیررسمی زباله خشک از مخازن و فروش آن در بازار غیررسمی هستند.
بررسی میدانی از بازار غیررسمی زباله‌‌‌‌‌فروشی در شهر تهران از آن حکایت دارد که هر کیلوگرم زباله خشک تفکیک‌نشده با قیمتی در حدود 3هزار و 500تومان از زباله‌‌‌‌‌گردان خریداری می‌شود، این زباله به سوله‌‌‌‌‌های چهاردیواری در حاشیه شهر منتقل‌شده و در آنجا تفکیک می‌شود. زباله تفکیک‌شده بسته به نوع زباله با قیمت‌هایی عمدتا بیش از 20هزار‌تومان به ازای هر کیلوگرم به‌کارگاه‌های پسماند فروخته می‌شود. زباله غیر‌بازیافت نیز به حاشیه جاده‌‌‌‌‌ها منتقل‌شده و به شکل عیان سوزانده می‌شود. شیشه، پلاستیک، کاغذ، گونی و انواع فلزات؛ زبالههای خشک قابل‌بازیافتی هستند که از میان مخازن داخل شهر جمعآوری شده و برای تفکیک نهایی به حاشیه شهرها انتقال داده می‌شوند. در حال‌حاضر هر کیلوگرم پسماند آهن در بازار با قیمت 15هزار‌تومان، هر کیلوگرم آلومینیوم با قیمتی برابر 150هزار‌تومان، شیرآلات با نرخی برابر 350هزار‌تومان و مس با قیمتی برابر 900هزار‌تومان فروخته می‌شود. این در حالی است که درب پلاستیک بطری قیمتی برابر 25هزار‌تومان به ازای هر کیلوگرم دارد و هر کیلوگرم PET با قیمتی برابر 40 تا 50هزار‌تومان به‌فروش می‌رسد.
این پلاستیک‌‌‌‌‌ها در مراکز رسمی یا غیررسمی به وسیله تجهیزات سوزانده شده و از آن گرانولی با ارزشی برابر 100هزار‌تومان به ازای هر کیلوگرم تولید می‌شود. درحالی‌که پیمانکاران انگیزه کافی برای جمعآوری پسماند تر ندارند، جمعآوری غیررسمی پسماند خشک و فروش در بازار غیررسمی بسیار جذاب است و این موضوع به پدیده‌‌‌‌‌ای با عنوان «نشت زباله» منجر می‌شود. در اواخر دهه90 میزان تولید زباله تهران روزانه حدود 8هزار تن بود که این رقم برای امسال به روزانه 6هزار تن کاهش‌یافت. احتمالا بخشی از این افت تولید روزانه زباله در شهر ناشی از کاهش مصرف به دلیل افت رفاه خانوار است، اما با توجه به افزایش جمعیت طی یک دهه‌اخیر، بخشی از این کاهش تولید روزانه زباله در تهران را باید ناشی از نشت زباله و فروش در بازارهای غیررسمی دانست.
هزینه‌ای که شهروندان برای جمعآوری پسماند از سطح شهر می‌پردازند، مطابق با هزینه واقعی این خدمات نیست؛ این موضوع یکی از دلایل مهم بی‌‌‌‌‌انگیزی در جداسازی زباله از مبدا بوده و در عین‌حال فشار مالی قابل‌توجهی را به مدیریت شهری وارد می‌کند. نتیجه این موضوع تلنبار‌شدن زباله در مخازن و شیوع پدیده زباله دزدی و زبالهسوزی در حاشیه شهر است که در نهایت دود آن به چشم شهروندان با ضربه به سلامت و تخریب محیط‌زیست می‌رود. در حال‌حاضر هر شهروند تهرانی کمتر از 500تومان برای جمعآوری هر کیلوگرم پسماند می‌پردازد. در عین‌حال رقم حاصل از درآمد پسماند در بودجه برای واحدهای مسکونی 400میلیارد‌تومان و برای واحدهای غیر‌مسکونی نیز 400میلیارد‌تومان درنظر گرفته شده‌است؛ با توجه به‌وجود 4میلیون خانه در شهر تهران، هر واحد سالانه 100هزار‌تومان عوارض پسماند می‌پردازد. این رقم به‌مراتب کمتر از هزینه‌ای است که هر فرد در طول سال برای خرید کیسه زباله پلاستیکی می‌دهد. عدم‌تطبیق هزینه جمعآوری پسماند با نرخ واقعی ارائه این خدمت، یکی از موضوعات چالش‌‌‌‌‌سازی است که جذابیت جداسازی از مبدا را از میان می‌برد.
شهرداری‌‌‌‌‌‌‌‌ها پای کار نظارت بر زباله‌‌‌‌‌‌‌‌سوزها بیایند
فاطمه اکبرپور؛ معاون محیط‌زیست انسانی حفاظت محیط‌زیست استان تهران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درخصوص مسوول رسیدگی به زبالهسوزی در اطراف شهر تهران گفت: مطابق قانون مدیریت پسماندها، مدیر اجرایی پسماند در روستاها، دهیاری، در شهر و حریم آن شهرداری‌‌‌‌‌‌‌‌ها و خارج از شهر و روستا نیز بخشداری‌‌‌‌‌‌‌‌ها هستند، بنابراین بسته به منطقه‌ای که در آن زبالهسوزی رخ می‌دهد، دهیاری، شهرداری یا بخشداری موظف به رسیدگی هستند، اما اگر زباله‌‌‌‌‌‌‌‌ای از یک شهر به شکل غیرقانونی خارج‌شده و در حریم شهرها و روستاهای اطراف سوزانده شود، نشان از آن دارد که مدیریت شهری آن شهر در عمل به وظایف خود بهدرستی عمل نکرده‌است. اگر مدیر اجرایی پسماند در هر منطقه‌ای بهدرستی وظیفه خود را اجرایی می‌کرد، فرصتی برای افراد سودجو حاصل نمی‌‌‌‌‌‌‌‌شد که زبالهها را از شهرها خارج‌کرده و آن را در حاشیه شهرها بسوزانند.
فاطمه اکبرپور ضمن تایید زبالهسوزی در حاشیه شهر تهران تاکید کرد؛ این زباله‌‌‌‌‌‌‌‌سوزی‌‌‌‌‌‌‌‌ها انواع مختلفی دارد و به دلایل متنوعی رخ می‌دهد. برخی مناطق مسکونی در حاشیه تهران وجود دارد که از سویی در حریم شهر تهران نیست و بنابراین از سوی مدیریت شهری، خدمات جمعآوری پسماند صورت نمی‌گیرد. این مناطق در حوزه عملکردی روستاها و شهرهای اطراف نیز نیستند و از سوی دهیاری و شهرداری دیگری نیز خدمات جمعآوری پسماند دریافت نمی‌کنند. در چنین شرایطی ساکنان این مناطق، نسبت به جمعآوری زباله و سوزاندن آن در بیابان‌های اطراف محل زندگی خود اقدام می‌کنند.
وی ادامه‌داد: بخشی از زباله‌‌‌‌‌‌‌‌سوزی‌‌‌‌‌‌‌‌ها در حاشیه تهران مربوط به واحدهای صنعتی اطراف شهر می‌شود؛ طبق قانون واحدهای صنعتی وظیفه مدیریت پسماند تولیدی خود را دارند و واحد تولیدی باید با پرداخت هزینه به واحدهای ذی‌صلاح نسبت به جمعآوری، پردازش و دفع پسماند اقدام کند، اما در مواردی فعالان صنعتی برای کاهش هزینه، زبالههای خود را به حاشیه شهر انتقال داده و در آنجا می‌‌‌‌‌‌‌‌سوزانند. در زمینه زباله صنعتی نظارت بر دفع مناسب واحدهای صنعتی بر عهده وزارت صمت و نظارت عالی (نظارت بر اجرای قانون مدیریت پسماند) بر عهده سازمان محیط‌زیست است.
اکبرپور گزینه بعدی زبالهسوزی را متوجه اشخاصی دانست که زباله‌‌‌‌‌‌‌‌هایی نظیر لاستیک، سیم برق، کابل مخابراتی یا... را از سطح شهرها جمع‌آوری‌کرده و در گودهای حاشیه شهر می‌‌‌‌‌‌‌‌سوزانند و چند ساعت بعد، سیم‌‌‌‌‌‌‌‌های داخلی آنها را خارج‌کرده تا با فروش آن کسب درآمد کنند. سوزاندن لاستیک و کابل برق می‌تواند دودی معادل چند واحد صنعتی ایجاد کند و در واقع چنین اقداماتی اگرچه کوچک به‌نظر می‌رسند، اما آلودگی‌‌‌‌‌‌‌‌های زیادی به‌همراه دارند. وی ادامه‌داد: در موارد ذکر‌شده، شناسایی متخلفان به‌سادگی ممکن نیست؛ درحالی‌که بسیاری از این پسماندسوزی‌‌‌‌‌‌‌‌ها آلودگی بیش از یک واحد صنعتی ایجاد می‌کنند، اما کار شناسایی متخلفان به‌سادگی ممکن نیست.
با وجود این اگر مدیر اجرایی رسیدگی به پسماند که شامل شهرداری، دهیاری و بخشداری‌‌‌‌‌‌‌‌ها می‌شوند به وظایف خود بهدرستی عمل کنند و نسبت به حریم خود نظارت داشته‌باشند، می‌توان به کاهش زبالهسوزی موردی در اطراف شهرها امید داشت. معاون محیط‌زیست انسانی حفاظت محیط‌زیست استان تهران تاکید کرد: اگرچه ارائه خدمات شهری در حریم برعهده مدیریت شهری نیست، اما شهرداری‌‌‌‌‌‌‌‌ها، دهیاری‌‌‌‌‌‌‌‌ها و بخشداری‌‌‌‌‌‌‌‌ها با هدف محافظت از محدوده‌های خود باید مانع از زبالهسوزی در این مناطق شوند. همانگونه که هر ساخت‌‌‌‌‌‌‌‌وسازی در داخل و خارج شهر از دید شهرداری‌‌‌‌‌‌‌‌ها پنهان نمی‌‌‌‌‌‌‌‌ماند، انتظار می‌رود که مدیریت شهری نسبت به زبالهسوزی نیز حساس باشد و با آن برخورد کند، چراکه هرگونه تخلیه پسماند در محل غیرمجاز جرم است.
تفکیک از مبدا؛ راه مقابله با زبالهگردی
مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای‌شهر تهران در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» درخصوص زبالهسوزی در حاشیه تهران گفت: تفکیک زباله از مبدا راهکار اساسی برای رفع معضل زبالهگردی و زبالهسوزی است. اگر مدیریت شهری به‌دنبال رفع اساسی چالش زبالهگردی و زبالهسوزی در حاشیه شهر است، باید این موضوع را از محل تفکیک زباله از مبدا محقق کند. در این دوره و دوره‌های پیشین شورای‌شهر درخصوص ضرورت این موضوع بارها سخن گفته شد و حتی اپلیکیشن‌هایی نیز در این‌خصوص طراحی شده‌است، اما در شرایط کنونی تفکیک زباله از مبدا و انتقال با این اپلیکیشن‌ها در کم‌ترین میزان ممکن است.
وی ادامه‌داد: معاونت خدمات شهری و معاونت فرهنگی شهرداری می‌توانند در انجام تفکیک زباله از مبدا نقشی اساسی بازی کنند. در حال‌حاضر روزانه در تهران به‌طور متوسط کمتر از 6هزار تن زباله جمعآوری می‌شود، بخشی از این زباله خشک و قابل‌بازیافت است، اما روش فعلی جمعآوری زباله به‌نحوی است که کمتر از نیمی از زباله خشک وارد فرآیند بازیافت می‌شود، اگر این زباله خشک از مبدا تفکیک شود، بخش قابل‌توجهی از آن قابل‌بازیافت است.
