پاسخ به شش پرسش اساسی درباره حضرت زهرا

به گزارش ایسنا، راسخون نوشت:

حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به عنوان تنها پیامبر خاتم (صلی الله علیه وآله)، چکیده‌ای از تمامی کمالات نبوی و تجلی‌گاه فضایل الهی است. شناخت ابعاد مختلف زندگی این بانوی بزرگوار، کلیدی برای درک عمیق‌تر معارف اسلامی و تاریخ صدر اسلام می‌باشد.

این نوشتار در پی آن است تا با رویکردی تحلیلی-توصیفی، به شش پرسش بنیادین درباره مصائب دنیوی و مقامات اخروی حضرت زهرا (سلام الله علیها) پاسخ گوید. پرسش‌هایی که از رحلت پیامبر (ص) آغاز شده و تا قیامت و ورود به بهشت امتداد می‌یابد.

در بخش نخست، به تحلیل دو واقعه تاریخی مهم می‌پردازیم: دلایل دفن شبانه و مکان نامشخص قبر مطهر. این دو مسئله، خود گواهی بر عمق مظلومیت ایشان و شرایط سیاسی خاص پس از رحلت پیامبر (ص) است.

در ادامه، سه پرسش درباره چگونگی ورود به محشر، نخستین واردشونده به بهشت و آگاهی از زمان شهادت، زوایای دیگری از مقامات معنوی و جایگاه رفیع ایشان نزد پروردگار را برای ما روشن می‌سازد.

سرانجام، با بررسی مصائب وارده پس از پیامبر (ص)، تصویری کامل از صبر و استقامت این بانوی بزرگوار در دفاع از حریم ولایت و امامت ترسیم می‌شود. مجموعه این پاسخ‌ها، منظومه‌ای کامل از زندگی سراسر درس و الهام حضرت فاطمه (سلام الله علیها) را ارائه می‌نماید.

از مصائب دنیوی تا مقامات اخروی: پاسخ به شش پرسش اساسی درباره حضرت زهرا(سلام الله علیها)

۱- چرا پیکر مطهر حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) شبانه دفن شد؟

۱-دفن شبانه به جهت عمل به وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها)
محمد بن اسماعیل بخاری می‌نویسد: « وَ عَاشَتْ بَعْدَ النبی صلی الله علیه وسلم سِتَّةَ أَشْهُرٍ فلما تُوُفِّیَتْ دَفَنَهَا زَوْجُهَا عَلِیٌّ لَیْلًا ولم یُؤْذِنْ بها أَبَا بَکْرٍ وَصَلَّی علیها».

فاطمه زهرا(علیها السلام)، شش ماه پس از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) زنده بود، زمانی که از دنیا رفت، شوهرش علی علیه السلام او را شبانه دفن کرد و خود بر او نماز گزارد و ابوبکر را با خبر نساخت[۱].

این روایت که در معتبرترین منبع حدیثی اهل سنت (صحیح البخاری) نقل شده، از چند جهت حائز اهمیت است:

الف) ارزش سندشناسی: قرار گرفتن این روایت در صحیح البخاری که نزد اهل سنت از اعتبار بالایی برخوردار است، بر تاریخی و غیرقابل انکار بودن واقعه دفن شبانه تأکید می‌کند.

ب) بعد سیاسی و اعتراضی: عمل امام علی (علیه السلام) در عدم اطلاع‌رسانی به ابوبکر، نشان‌دهنده عمق اختلافات و وجود کدورت بین خاندان پیامبر (صلی الله علیه وآله) و خلیفه اول است. این اقدام، نماد اعتراض به وضعیت سیاسی حاکم و عدم پذیرش مشروعیت حاکمان وقت بود.

ج) تبعیت از وصیت: این عمل امام علی (علیه السلام) نشان می‌دهد که ایشان به طور کامل به وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) مبنی بر مخفی نگه داشتن زمان و مکان دفن عمل کرده و احترام عمیقی برای خواسته‌های همسرش قائل بوده‌اند.

د) بعد تاریخی: روایت مذکور به خوبی ثبت کرده که چگونه دختر پیامبر (صلی الله علیه وآله) با سکوت و وصیت خود، بزرگ‌ترین اعتراض تاریخ اسلام را تا روز قیامت زنده نگه داشت.

۲. دفن شبانه به جهت اعتراض سیاسی به غاصبان خلافت

وَ قَدْ طَالَبَتْ فَاطِمَةُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهَا أَبَا بَکْرٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ بِمِیرَاثِ أَبِیهَا رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَلَمَّا لَمْ یُعْطِهَا إِیَّاهُ حَلَفَتْ أَنْ لَا تُکَلِّمَهُ أَبَدًا وَ أَوْصَتْ أَنْ تُدْفَنَ لَیْلًا لِئَلَّا یَحْضُرَهَا فَدُفِنَتْ لَیْلًا»

"فاطمه (رضی الله عنها) از ابوبکر (رضی الله عنه) میراث پدرش رسول الله (صلی الله علیه وسلم) را درخواست کرد. هنگامی که [ابوبکر] آن را به او نداد، [فاطمه] سوگند خورد که برای همیشه با او سخن نگوید و وصیت کرد که شبانه دفن شود تا [ابوبکر] در [مراسم] او حاضر نشود. پس شبانه دفن شد." [۲].

این روایت که از منابع معتبر اهل سنت نقل شده، از چند جهت دارای اهمیت است:

الف) وصیت مستقیم حضرت زهرا (سلام الله علیها): این روایت به صراحت به وصیت شخصی حضرت زهرا (سلام الله علیها) اشاره دارد که علت دفن شبانه را جلوگیری از حضور ابوبکر در مراسم تشییع و تدفین بیان می‌کند.

ب) پیوند غصب فدک و دفن شبانه: روایت به وضوح نشان می‌دهد که دعوای فدک و میراث، به عنوان یک مسئله مالی و سیاسی، منجر به قطع رابطه و ابراز مخالفت علنی از سوی حضرت زهرا (سلام الله علیها) شد.

ج) تداوم اعتراض تا پس از وفات: حضرت زهرا (سلام الله علیها) حتی با وصیت به دفن شبانه، مخالفت خود را تا آخرین لحظات حیات و حتی پس از آن تداوم بخشیدند و به جهانیان نشان دادند که حقوق غصب شده و ظلم وارد آمده را هرگز نمی‌پذیرند.

د) سندیت تاریخی در منابع اهل سنت: این روایت که در "تأویل مختلف الحدیث" ابن قتیبه - از علمای برجسته اهل سنت - آمده، بر تاریخی بودن این وصیت و علت آن مهر تأیید می‌زند.

۳- دفن شبانه به جهت جلوگیری از نماز خواندن خلیفه اول

روایت:«عَنِ ابْنِ جُرَیْجٍ، وَ عَمْرِو بْنِ دِینَارٍ، أَنَّ حَسَنَ بْنَ مُحَمَّدٍ أَخْبَرَهُ: أَنَّ فَاطِمَةَ بِنْتَ النَّبِیِّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ دُفِنَتْ بِاللَّیْلِ. قَالَ: فَرَّ بِهَا عَلِیٌّ مِنْ أَبِی بَکْرٍ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْهَا؛ کَانَ بَیْنَهُمَا شَیْءٌ.وَ عَنْ ابْنِ عُیَیْنَةَ، عَنْ عَمْرِو بْنِ دِینَارٍ، عَنْ حَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ، مِثْلَهُ؛ إِلَّا أَنَّهُ قَالَ أَوْصَتْهُ بِذَلِکَ»[۳]. [۴].

"از ابن جریج و عمرو بن دینار نقل شده که حسن بن محمد به آنها خبر داد: فاطمه دختر پیامبر (صلی الله علیه وسلم) شبانه دفن شد. [راوی] گفت: علی او را [شبانه] برد تا ابوبکر بر او نماز نخواند؛ زیرا بین آن دو مسئله‌ای بود.
و از ابن عیینه از عمرو بن دینار از حسن بن محمد نیز همانند این روایت نقل شده؛ جز اینکه گفت: [فاطمه] او را به این کار وصیت کرده بود."

این روایت که در المصنف عبدالرزاق صنعانی نقل شده، از دو جهت حائز اهمیت است.

الف) تأکید بر وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها):
نکته برجسته در این روایت، تصریح به این مطلب است که دفن شبانه به دستور و وصیت مستقیم حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) صورت گرفته است. این مسئله نشان می‌دهد که ایشان با آگاهی کامل و برای هدفی مشخص، این شیوه تدفین را انتخاب کرده‌اند.

ب) جلوگیری از مشروعیت‌سازی سیاسی:
عبارت "فر بها علی من أبی بکر أن یصلی علیها" نشان می‌دهد که دفن شبانه با هدف جلوگیری از استفاده سیاسی مخالفان از مراسم تشییع صورت گرفته است. اگر خلیفه اول بر پیکر حضرت زهرا (سلام الله علیها) نماز می‌خواند، این عمل می‌توانست به عنوان مشروعیت‌بخشیدن به حکومت او تعبیر شود.

ج) عمق اختلافات سیاسی:
تصریح روایت به اینکه "کان بینهما شیء" به خوبی نشان می‌دهد که اختلافات عمیق سیاسی بین خاندان پیامبر (صلی الله علیه وآله) و حاکمان وقت وجود داشته است. این روایت به روشنی ثابت می‌کند که دفن شبانه یک انتخاب تصادفی نبوده، بلکه پاسخ به یک جریان سیاسی خاص بوده است.

۴. دفن شبانه از نظر شرعی؛ سنتی مبتنی بر قول و فعل معصوم

و ابن بطّال در شرح صحیح بخاری می‌نویسد: « أجاز أکثر العلماء الدفن باللیل... و دفن علیُّ بن أبی طالب زوجته فاطمة لیلاً، فَرَّ بِهَا من أبی بکر أن یصلی علیها، کان بینهما شیء».

اکثر علما دفن جنازه را در شب اجازه داده‌اند.... علی بن ابی طالب، همسرش فاطمه را شبانه دفن کرد تا ابوبکر به او نماز نخواند؛ چون بین آن دو اتفاقاتی افتاده بود. [۵].

دفن شبانه از دیدگاه فقه اسلامی دارای پشتوانه‌ای محکم از سنت معصومین (علیهم السلام) است که در دو بخش قابل بررسی می‌باشد:

الف) پشتوانه فقهی و شرعی:
دفن در شب از دیرباز در سیره معصومین (علیهم السلام) مورد تأیید بوده و به عنوان یک "سنت شرعی" به شمار می‌رود. این مسئله نه تنها در مورد حضرت زهرا (سلام الله علیها) بلکه در موارد متعدد دیگری نیز سابقه دارد. بسیاری از فقهای شیعه و اهل سنت، دفن شبانه را جایز شمرده‌اند.

ب) تحلیل حکمت‌آمیز دفن شبانه حضرت زهرا (سلام الله علیها):
در مورد حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، این اقدام علاوه بر داشتن جنبه شرعی، حامل پیام‌های عمیق سیاسی و اجتماعی بود:

اجتناب از فتنه‌انگیزی: دفن شبانه مانع از ایجاد غائله و آشوب توسط مخالفان می‌شد.حفظ حریم قدسیت مراسم: این اقدام موجب می‌شد مراسم تدفین در فضایی آرام و به دور از جنجال‌های سیاسی برگزار شود.تحقق اراده متوفی: اجرای دقیق وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) خود بزرگ‌ترین دلیل شرعی برای این عمل بود.

ج) مستندات فقهی:
در منابع فقهی شیعه و سنی به جواز دفن شبانه اشاره شده است. از جمله:
أخرجه أبو داود: "لا بأس بالدفن لیلاً" لا بأس بالدفن لیلاً، ویکره عند طلوع الشمس وعند غروبها وقیامها،[۶] [۷].
ابن بطال در شرح صحیح البخاری می‌گوید: "أجاز أکثر العلماء الدفن باللیل"

۱. وصیت الهی-سیاسی حضرت زهرا (سلام الله علیها)
این وصیت که در منابع متعددی از اهل سنت (صحیح البخاری، تأویل مختلف الحدیث، المصنف) و شیعه (علل الشرائع) تأیید شده، بیانگر عمق بینش سیاسی ایشان و اعتراض به انحراف پیش آمده در مسیر خلافت بود.

۲. جنبۀ شرعی و فقهی
دفن شبانه با استناد به روایات معتبر (سنن أبی داود، سنن ابن ماجه) دارای مشروعیت شرعی است و اقدام امام علی (علیه السلام) در این زمینه، کاملاً مطابق با موازین فقهی صورت پذیرفت.
دفن شبانه حضرت زهرا (سلام الله علیها) علاوه بر اینکه یک اقدام شرعی و مطابق با سنت اسلامی بود، بیانگر عمق حکمت و دوراندیشی ایشان در حفظ ارزش‌های اسلامی و جلوگیری از تحریف حقایق تاریخی بود.

۵- خشم و ناراحتی حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان محکم‌ترین دلیل دفن شبانه
«وَ أَمَّا إِخْفَاءُ الْقَبْرِ، وَکِتَمَانُ الْمَوْتِ، وَعَدَمُ الصَّلَاةِ، وَکُلُّ مَا ذَکَرَهُ الْمُرْتَضَی فِیهِ، فَهُوَ الَّذِی یَظْهَرُ وَیَقْوَی عِنْدِی، لِأَنَّ الرِّوَایَاتِ بِهِ أَکْثَرُ وَأَصَحُّ مِنْ غَیْرِهَا، وَکَذَلِکَ الْقَوْلُ فِی مَوْجِدَتِهَا وَغَضَبِهَا»

"اما پنهان کردن قبر، کتمان مرگ، و نخوانده شدن نماز [توسط ابوبکر و عمر]، و هر آنچه که سید مرتضی در این باره ذکر کرده است، این چیزی است که نزد من آشکار و قوی می‌نماید، زیرا روایات در این باره بیشتر و صحیح‌تر از غیر آن است؛ و همچنین قول درباره خشم و ناراحتی او [فاطمه] نزد من از اقوال دیگر اعتبار بیشتری دارد." [۸].

این روایت که از زبان ابن ابی الحدید از جاحظ نقل شده است، از جنبه‌های متعددی حائز اهمیت است. نخست آنکه این اظهار نظر از سوی یک عالم برجسته اهل سنت بیان شده که خود گواهی مهم بر صحت و استواری این واقعه تاریخی محسوب می‌شود.

تأکید وی بر اینکه روایات مربوط به خشم و ناراحتی حضرت زهرا (سلام الله علیها) "أکثر و أصح من غیرها" است، نشان می‌دهد که این مسئله از نظر تاریخی کاملاً مستند و غیرقابل انکار است.

نکته عمیق‌تر در این تحلیل، توجه به جایگاه رفیع حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در منظومه اسلامی است. خشم و ناراحتی ایشان نمی‌توانست یک مسئله شخصی و عاطفی صرف باشد، بلکه بیانگر مخالفت با انحراف در مسیر حکومت اسلامی و اعتراض به نقض حریم ولایت بود.

این خشم، در حقیقت تجلی غضب الهی بود چرا که حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان یکی از چهارده معصوم، هرگز بر اساس هواهای نفسانی عمل نمی‌کرد.

از سوی دیگر، در روایت شیخ صدوق در علل الشرائع آمده است که حضرت زهرا (سلام الله علیها) وصیت فرمودند تا شبانه دفن شوند تا "مردانی" بر پیکر مطهرشان نماز نخوانند.

این وصیت را باید در راستای همان خشم و ناراحتی تحلیل کرد. حضرت با این اقدام عملی می‌خواستند به همگان نشان دهند که مخالفت با مسیر حقانیت و ولایت، تا بدانجا است که حتی حضور در مراسم تشییع و تدفین نیز برای غاصبان جایز نیست.

این مسئله از چنان اهمیتی برخوردار بود که حتی پس از گذشت قرن‌ها، علمای بزرگی مانند سید مرتضی و ابن ابی الحدید بر آن تأکید کرده‌اند. خشم حضرت زهرا (سلام الله علیها) تنها یک واکنش احساسی نبود، بلکه بیانیه‌ای سیاسی و هشداری برای همۀ تاریخ اسلام بود که مسیر حقانیت از مسیر قدرت جدا شده است.

۶. وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) به عنوان دلیل اجماعی دفن شبانه

«عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ، عَنْ أَبِیهِ، قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام لِأَیِّ عِلَّةٍ دُفِنَتْ فَاطِمَةُ (علیها السلام) بِاللَّیْلِ وَ لَمْ تُدْفَنْ بِالنَّهَارِ؟ قَالَ: لِأَنَّهَا أَوْصَتْ أَنْ لا یُصَلِّیَ عَلَیْهَا رِجَالٌ (الرَّجُلانِ)»

"حسن بن علی بن أبی حمزه از پدرش روایت کرده که گفت: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم به چه علت فاطمه (سلام الله علیها) شبانه دفن شد و در روز دفن نشد؟ فرمود: زیرا او وصیت کرده بود که مردانی (آن دو مرد) بر جنازه او نماز نخوانند." [۹].

این روایت که از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است، از چند جهت دارای اهمیت ویژه‌ای می‌باشد. نخست آنکه این روایت به صراحت به وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) اشاره دارد که خود نشان‌دهنده ارادۀ آگاهانۀ ایشان در انتخاب شیوۀ تدفین خویش است.

این وصیت را نمی‌توان تنها یک ترجیح شخصی دانست، بلکه باید آن را بیانیۀ سیاسی مهمی تلقی کرد که در شرایط حساس پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) صادر شده است.

نکتۀ عمیق در این روایت، تصریح به عبارت "رِجَالٌ (الرَّجُلَانِ)" است که به وضوح اشاره به دو نفر خاص دارد. این اشاره نشان می‌دهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) با آگاهی کامل از وضعیت سیاسی زمانۀ خویش، دقیقاً مشخص کرده بودند که چه افرادی مجاز به حضور در مراسم تشییع و تدفین ایشان نیستند.

این عمل، در حقیقت تحریم شرعی حضور این افراد در مراسم بود و پیام واضحی داشت مبنی بر اینکه این افراد به دلیل اعمال و رفتارشان، از دیدگاه ایشان شایستگی حضور در چنین مراسمی را ندارند. [۱۰].

از سوی دیگر، این روایت نشان می‌دهد که مسئلۀ دفن شبانه در میان شیعیان به صورت اجماعی پذیرفته شده است. عبارت "در میان شیعیان مسلم و اجماعی است" گویای این واقعیت است که این مسئله از چنان اهمیتی برخوردار بوده که همۀ علمای شیعه بر آن اتفاق نظر داشته‌اند. این اجماع، خود سند محکمی بر صحت این واقعه و اهمیت آن در منظومۀ اعتقادی شیعه است.

این اقدام حضرت زهرا (سلام الله علیها) را باید در راستای مبارزات سیاسی ایشان در دفاع از حق ولایت و امامت تحلیل کرد. ایشان با این وصیت، نه تنها در دوران حیات خویش، بلکه حتی پس از وفات نیز به مبارزۀ خود ادامه دادند و به همگان نشان دادند که مسئلۀ ولایت و امامت آنچنان مهم است که حتی در شیوۀ تدفین نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

۲- محل دفن حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) کجاست؟

یکی از مصائب بزرگ و سؤال‌برانگیز در تاریخ اسلام، نامشخص بودن مکان دقیق قبر مطهر حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است. این ابهام تاریخی خود گواهی روشن بر فشارهای سیاسی شدید و شرایط خفقان‌آوری است که پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) بر خاندان وحی وارد آمد. به راستی این پرسش همواره در اذهان و محققان وجود دارد که چگونه قبر تنها دختر پیامبر اسلام، که محبوبترین فرد نزد ایشان بود، در هاله‌ای از ابهام فرو رفت؟

نظرات مختلف درباره مکان دفن:
۱. دفن در خانه خود حضرت زهرا (سلام الله علیها)
این نظر از قوت و استحکام بیشتری در میان نظرات مختلف برخوردار است.
 امام رضا (علیه السلام) در پاسخ به پرسش درباره مکان قبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) می‌فرمایند:"دُفِنَتْ فِی بَیْتِهَا فَلَمَّا زَادَتْ بَنُو أُمَیَّةَ فِی الْمَسْجِدِ صَارَتْ فِی الْمَسْجِدِ" "او در خانه‌اش دفن شد و هنگامی که بنی‌امیه مسجد [النبی] را توسعه دادند، قبر او در داخل مسجد قرار گرفت." [۱۱]

شیخ صدوق نیز در کتاب من لا یحضره الفقیه با صراحت کامل تأیید می‌کند:"صحیح در نزد من این است که آن حضرت در خانه اش دفن شده است که پس از توسعه مسجد توسط بنی امیّه، الآن جزء مسجد قرار گرفته است." [۱۲]

تحلیل و تفسیر:
این قول از چند جهت از استحکام بیشتری برخوردار است:
با توجه به توسعه‌های متعدد مسجد النبی در دوره‌های مختلف تاریخی، به ویژه در دوران بنی‌امیه، خانه حضرت زهرا (سلام الله علیها) که در مجاورت حجره پیامبر بود، به تدریج در مسجد ادغام شد.

عبارت امام علی (علیه السلام) در خطبه ۲۰۲ نهج البلاغه: "النَّازِلَةِ فِی جِوَارِکَ" به وضوح نشان می‌دهد که قبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) در جوار و همسایگی قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) قرار دارد.

این نظر با وصیت حضرت زهرا (سلام الله علیها) مبنی بر پنهان‌ماندن قبر نیز سازگاری کامل دارد، چرا که دفن در خانه، امکان پنهان‌نگهداشتن قبر را بهتر فراهم می‌کرد.

۲. دفن در قبرستان بقیع

گرچه برخی روایات به دفن در بقیع اشاره کرده‌اند، اما این قول با موانع و مشکلات متعددی مواجه است:
این نظر با وصیت صریح حضرت زهرا (سلام الله علیها) مبنی بر پنهان‌ماندن قبر سازگاری کامل ندارد، زیرا بقیع یک قبرستان عمومی بود و دفن در آنجا نمی‌توانست مخفی بماند.

با قرائن تاریخی متعددی که بر مجاورت قبر حضرت با قبر پیامبر دلالت می‌کنند، همخوانی کمتری دارد. همچنین با شرایط سیاسی آن زمان که امکان دفن آشکارا در بقیع را مشکل می‌ساخت، تناسبی ندارد.

۳. دفن در روضه نبوی

برخی محققان با استناد به روایاتی، قبر را در روضه (بین قبر و منبر پیامبر) دانسته‌اند. هرچند این نظر نیز با توجه به شرایط تاریخی آن دوره و محدودیت‌های سیاسی موجود، کمتر قابل قبول به نظر می‌رسد، زیرا دفن در روضه در آن زمان کاری بسیار دشوار و تقریباً غیرممکن بود و امام علی (علیه السلام) بعید بود به چنین کاری رضایت دهند.
 
امام هادی (علیه السلام) در پاسخ به پرسش درباره مکان قبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) می‌فرمایند:"هِیَ مَعَ جَدِّی صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ" [۱۳]"او با جدم پیامبر (صلی الله علیه وآله) است."
 
این روایت گرچه به صورت کلی بیان شده، اما می‌تواند اشاره به مجاورت و همسایگی قبر حضرت زهرا (سلام الله علیها) با قبر پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) داشته باشد. این تعبیر با نظریه دفن در خانه ایشان که بعدها در اثر توسعه مسجد، جزء مسجد شده است، کاملاً هماهنگ می‌باشد.
 
نتیجه‌این بخش:
با جمع‌بندی کلیه شواهد تاریخی، روایی و تحلیل‌های محققان، به نظر می‌رسد قوی‌ترین و مستندترین قول این است که:
حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در خانه خود که در مجاورت حجره پیامبر (صلی الله علیه وآله) قرار داشت، دفن شدند.

این خانه در طول تاریخ و پس از توسعه‌های متعدد مسجد النبی، به ویژه در دوران بنی‌امیه، به تدریج در مسجد ادغام گردید.
بنابراین، هم اکنون قبر مطهر ایشان در داخل مسجد النبی و در جوار قبر پدر بزرگوارشان قرار دارد.
این مکان امروزه در بخش روضه نبوی واقع شده و زائران می‌توانند در این مکان به زیارت ایشان بپردازند.
 
راهنمایی عملی برای زیارت:
با توجه به اینکه دقیقاً نقطه خاصی مشخص نیست، بهترین مکان برای زیارت، روضه نبوی و مجاورت قبر پیامبر است.همچنین به قصد امید و احتیاط، می‌توان در بقیع نیز ایشان را زیارت کرد. [۱۴]زیارت حضرت زهرا (سلام الله علیها) در هر حالتی دارای فضیلت بسیاری است و خداوند پاداش بزرگی برای آن قرار داده است.
 
۳- نحوۀ ورود حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به محشر در روایات اهل سنت چگونه بیان شده است؟
۱.ندای آسمانی برای عزت بخشی به حضرت زهرا (سلام الله علیها) هنگام عبور از صراط
«إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادِی مُنَادٍ مِنْ بَطْنَانِ الْعَرْشِ: یَا أَهْلَ الْجَمْعِ نَکِّسُوا رُءُوسَکُمْ وَ غَضُّوا أَبْصَارَکُمْ حَتَّی تَمُرَّ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ عَلَی الصِّرَاطِ فَتَمُرُّ مَعَ سَبْعِینَ أَلْفَ جَارِیَةٍ مِنَ الْحُورِ الْعِینِ کَمَرِّ الْبَرْقِ»
 
"زمانی که روز قیامت برپا شود، هاتفی از عرش ندا می‌دهد: ای اهل محشر! سرهای خود را پایین بیاندازید و چشمان خود را ببندید، تا اینکه فاطمه دختر محمد از صراط عبور کند. پس آن حضرت همراه هفتاد هزار حوریه همانند برق از صراط عبور می‌کند." [۱۵]
 
این روایت نشان می‌دهد که حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) در روز قیامت از چنان مقام و منزلتی برخوردارند که تمام خلائق به احترام ایشان موظف به سرها و بستن چشم‌ها هستند. عبور سریع مانند برق، نشان از سهولت و عزت خاص ایشان در گذر از صراط دارد.

۲.پوشش سبز بهشتی و احترام عمومی به حضرت زهرا (سلام الله علیها)

«إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ نَادِی مُنَادٍ: مَعْشَرَ الْخَلَائِقِ طَأْطِئُوا رُءُوسَکُمْ حَتَّی تَجُوزَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ فَتَمُرَّ، عَلَیْهَا رِیتَطَانِ خَضْرَاوَانِ»
"زمانی که روز قیامت فرا رسد، هاتفی ندا می‌دهد: ای خلائق! سرهای خود را پایین بیاندازید تا اینکه فاطمه دختر محمد عبور کند. پس آن حضرت در حالی که دو جامه سبز بر تن دارد، عبور می‌کند." [۱۶]
 
رنگ سبز، نماد بهشت و نشاط است و پوشش سبز حضرت زهرا (سلام الله علیها) نشان از مقام والای ایشان در بهشت دارد. این روایت نیز بر ضرورت احترام عمومی به ایشان تأکید می‌کند.
 
۳. همراهی حضرت زهرا (سلام الله علیها) با پیامبر (صلی الله علیه وآله) در سواری براق

«الْأَنْبِیَاءُ فِی یَوْمِ الْقِیَامَةِ یُبْعَثُونَ عَلَی الدَّوَابِّ فَیَلْقَوْنَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَمِهِمْ، وَ یَبْعَثُ صَالِحٌ عَلَی نَاقَتِهِ، وَ أَبْعَثُ أَنَا عَلَی الْبُرَاقِ، یَخْطُو بِکُلِّ قَادِمَةٍ طَرْفَ الْعَیْنِ، وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ قَدَّامِی»

"انبیا در روز قیامت سوار بر مرکب مبعوث می‌شوند تا با مؤمنین قوم خود در محشر ملاقات کنند. صالح سوار بر ناقه‌اش مبعوث می‌شود و من نیز سوار بر براق مبعوث می‌شوم که با هر قدم تا نهایت دیدش را طی می‌کند و فاطمه پیشاپیش من خواهد بود." [۱۷]

این روایت نشان می‌دهد حضرت زهرا (سلام الله علیها) حتی در مراتب بالای قیامت، همراه و پیشاپیش پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) هستند که نشان از مقام بی‌نظیر ایشان دارد.
 
۴. فرمان عمومی برای احترام به عبور حضرت زهرا (سلام الله علیها)

«یَوْمَ الْقِیَامَةِ یُنَادِی مُنَادٍ: یَا أَیُّهَا النَّاسُ طَأْطِئُوا رُءُوسَکُمْ حَتَّی تَجُوزَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ»: "روز قیامت منادی ندا می‌دهد: ای مردم! سرهای خود را پایین بیاندازید تا فاطمه دختر محمد عبور کند." [۱۸]
تکرار این مضمون در روایات مختلف، نشان‌دهنده تأکید ویژه بر جایگاه رفیع حضرت زهرا (سلام الله علیها) در قیامت است.
 
۵. تجلیل و تشریفات باشکوه ورود حضرت زهرا (سلام الله علیها) به بهشت

 «تُحْشَرُ ابْنَتِی فَاطِمَةُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ عَلَیْهَا قَمِیصُ الْکَرَامَةِ، مُمَزَّجٌ بِمَزَاجِ الْحَیَاةِ، یَنْظُرُونَ إِلَیْهَا وَ یَتَعَجَّبُونَ، ثُمَّ یُلْبَسُهَا مِنْ لِبَاسِ الْجَنَّةِ، وَ عَلَیْهَا مَکْتُوبٌ بِخَطٍّ أَخْضَرَ: أَدْخِلُوا فَاطِمَةَ بِنتَ مُحَمَّدٍ أَحْسَنَ وَجْهٍ، وَ أَکْمَلَ شَرَفٍ، وَ أَعْظَمَ کَرَامَةٍ، وَ أَتَمَّ سَعَادَةٍ، فَتَدْخُلُ کَمَا تَدْخُلُ الْعَرُوسُ، وَ مَعَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ جَارِیَةٍ» [۱۹]
 
"دخترم فاطمه روز قیامت محشور می‌شود در حالی که جامه کرامت بر تن کرده است - جامه‌ای آمیخته با مایه حیات - همه به او می‌نگرند و در شگفت می‌شوند. سپس جامه‌ای از لباس‌های بهشتی بر تن می‌کند که با خط سبز بر آن نوشته شده: فاطمه دختر محمد را با بهترین صورت و کاملترین شکوه و با بزرگی هر چه تمام‌تر و در نهایت سعادت، وارد بهشت کنید. پس او در حالی که هفتاد هزار کنیز اطرافش را احاطه کرده‌اند، همانند عروس وارد بهشت می‌شود."
 
این روایت به تفصیل تشریفات باشکوه ورود حضرت زهرا (سلام الله علیها) به بهشت را توصیف می‌کند که نشان از مقام بی‌بدیل ایشان نزد خداوند متعال دارد.

۴- آیا حضرت زهرا (سلام الله علیها) از زمان شهادت خود آگاه بودند؟

«لَمَّا اشْتَکَتْ فَاطِمَةُ (علیها السلام) الشَّکْوَی الَّتِی قَبَضَهَا اللَّهُ فِیهَا وَ کُنْتُ أَعُودُهَا، فَنَعَتَ لِی مِنْهَا یَوْمًا هِیَ فِیهِ أَخَفُّ، وَ کَانَ عَلِیٌّ (علیه السلام) خَرَجَ إِلَی بَعْضِ حَاجَتِهِ، فَقَالَتْ لِی: اسْکُبِی لِی مَاءً فَاغْتَسَلَتْ، فَاغْتَسَلَتْ أَحْسَنَ مَا رَأَیْتُهَا اغْتَسَلَتْ، ثُمَّ قَالَتْ:
 
هَاتُوا لِی بِثِیَابِی الْجُدُدِ، فَأَتَیْتُهَا بِثِیَابِهَا فَلَبِسَتْهَا، ثُمَّ قَالَتْ: ضَعُوا فِرَاشِی فِی وَسَطِ الْبَیْتِ، فَفَعَلْنَا، فَاضْطَجَعَتْ وَ اسْتَقْبَلَتِ الْقِبْلَةَ وَ وَضَعَتْ یَدَهَا تَحْتَ خَدِّهَا، ثُمَّ قَالَتْ: یَا أُمَّ سَلَمَةَ [أَوْ یَا أُمَّ سَلْمَی] إِنِّی قَدْ قَضَیْتُ وَ قَدْ طَهُرْتُ فَلَا یَکْشِفُ لِی أَحَدٌ. فَقَالَتْهَا وَ مَاتَتْ (علیها السلام).» [۲۰][۲۱]
 
"وقتی فاطمه (سلام الله علیها) به همان بیماری که خداوند او را در آن قبض روح کرد، بیمار شد و من از او پرستاری می‌کردم، روزی حالتش را از همه روز بهتر دیدم (حال بهتری داشت). علی (علیه السلام) به دنبال کاری رفته بود. فاطمه (سلام الله علیها) به من فرمود: آبی برایم بریز تا غسل کنم. آب آوردم و او غسل کرد، غسلی که بهتر از آن ندیده بودم. سپس فرمود:
 
 لباس های تازه‌ای برای من بیاور. لباس‌ها را آوردم و به او دادم و او پوشید. سپس فرمود: بسترم را در وسط اتاق بیفکن. من این کار را کردم. او دراز کشید و رو به قبله کرد و دستش را زیر صورتش گذاشت. سپس فرمود: ای ام سلمه [یا ای ام سلمی]! من الان از دنیا می‌روم [و به ملکوت اعلا می‌شتابم] در حالی که پاک شده‌ام. کسی روی مرا نگشاید. این سخن را گفت و چشم از جهان پوشید."

این روایت که در منابع معتبر اهل سنت از جمله مسند احمد بن حنبل نقل شده است، به وضوح نشان می‌دهد که حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) از زمان دقیق شهادت خود کاملاً آگاه بودند. اقدامات ایشان در آخرین لحظات زندگی شامل غسل احسن، پوشیدن لباس نو، قرار دادن بستر در وسط اتاق و رو به قبله دراز کشیدن، همگی حاکی از آمادگی کامل ایشان برای ملاقات با پروردگار است.
 
این آگاهی فوق العاده نشان می‌دهد که ایشان از طریق الهام الهی از زمان رحلت خود مطلع شده بودند، چرا که هیچ فرد عادی نمی‌تواند زمان دقیق مرگ خود را پیش بینی کند. این مسئله بر مقام والای معنوی و ارتباط خاص حضرت زهرا (سلام الله علیها) با عالم غیب تأکید می‌کند.
 
عبارت "قَدْ طَهُرْتُ" (پاک شده‌ام) نیز اشاره به طهارت کامل روحی و جسمی ایشان در آستانه ملاقات با پروردگار دارد که با غسل و پوشیدن لباس نو تحقق یافته است. همچنین وصیت ایشان مبنی بر "کسی روی مرا نگشاید" نشان از حیا و عفت بی‌نظیر این بانوی بزرگوار دارد.
 
۵- نخستین کسی که وارد بهشت می‌شود کیست؟

«أَوَّلُ شَخْص یَدْخُلُ الْجَنَّةَ فَاطِمَةُ»: "نخستین کسی که وارد بهشت می‌شود، فاطمه است." [۲۲]
این روایت که در منابع معتبر اهل سنت همچون "میزان الاعتدال" ذهبی نقل شده، گواهی روشن بر برتری و فضیلت بی‌همتای حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است. اینکه ایشان پیش از همه خلائق وارد بهشت می‌شوند، نشان از مقام والای ایشان نزد پروردگار دارد و اینکه ایشان سرآمد همه انسان‌ها در رسیدن به رحمت الهی هستند.
 
تشبیه حضرت زهرا (سلام الله علیها) به حضرت مریم (سلام الله علیها)
«أَوَّلُ شَخْص یَدْخُلُ الْجَنَّةَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ مَثَلُهَا فِی هَذِهِ الْأُمَّةِ مَثَلُ مَرْیَمَ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ» :"نخستین کسی که وارد بهشت می‌شود، فاطمه دختر محمد است و مثال او در این امت، مریم در بنی اسرائیل است." [۲۳]
 
این روایت علاوه بر تأکید بر نخست‌بودن حضرت زهرا (سلام الله علیها) در ورود به بهشت، به تشبیه ایشان به حضرت مریم (سلام الله علیها) می‌پردازد. این تشبیه اشاره به مقام عصمت و طهارت و جایگاه رفیع هر دو بانوی بزرگوار دارد. همان‌گونه که حضرت مریم (سلام الله علیها) برترین بانوی زمان خویش بود، حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نیز برترین بانوی جهان اسلام است.
 
فضایل حضرت زهرا (سلام الله علیها) در ورود به بهشت
ورود به بهشت که کانون عظیم رحمت الهی است، خود دلیل روشنی بر سعادت یک انسان است و اگر کسی پیش از همه وارد شود، برترین فضیلت برای او اثبات می‌شود.
 
 این جایگاه رفیع که در روایات متعدد اهل سنت برای حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) ثبت شده، گویای عظمت مقام ایشان نزد خداوند و پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) است. این احادیث به خوبی نشان می‌دهند که ایشان نه تنها بانوی بهشت، بلکه نخستین کسی هستند که درهای بهشت به روی او گشوده می‌شود. [۲۴]

۶- چه مصائبی بر حضرت زهرا(س) پس از پیامبر اکرم(ص) وارد شد؟

دوران شیرین زندگانی بانوی اسلام فاطمه زهرا (علیها السلام) با رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله) به سرعت سپری شد. با رحلت پیامبر (صلی الله علیه وآله)، طوفان‌های تازه‌ای از حوادث پیچیده و بحرانی وزیدن گرفت.
 
کینه‌های پنهان شده در جنگ‌های بدر، خیبر و حنین، آشکار گشت و احزاب منافقین به جنب و جوش افتادند تا هم از اسلام انتقام گیرند، و هم از خاندان پیامبر (صلی الله علیه وآله). فاطمه زهرا (علیها السلام) در مرکز این دایره بود که تیرهای زهرآگین دشمنان از هر سو به سوی آن پرتاب می‌شد.
 
در اینجا به چند سند تاریخی اشاره می شود:
۱ـ فاطمه(علیها السلام) نمی خواهد با بیان غم های خود روح پاک امیرمؤمنان علی(علیه السلام) را که سخت از آن اوضاع ناگوار و خلاف کاری های امت ضربه دیده، آزرده تر سازد.
 
 به همین دلیل به کنار قبر پیامبر(صلی الله علیه وآله) می رفت و با او درد دل می کرد. و سخنان جانسوزی همچون اخگر آتش که اعماق وجود انسان را می سوزاند، بر زبان می آورد.
 
«یا اَبَتاهُ بَقِیتُ والِهَةً وَ حَیْرانَةً فَرِیدَةً، قَدِ انْخَمَدَ صَوْتِی وَ انْقَطَعَ ظَهْرِی وَ تَنَغَّصَ عَیْشِی»[۲۵] ؛(پدر جان! بعد از تو، یکه و تنها شدم، حیران و محروم مانده ام، صدایم به خاموشی گرایید، و پشتم شکست، و آب گوارای زندگی در کامم تلخ شد).
 
فراق جانگداز پدر و ابراز اندوه به پیشگاه او: فاطمه (علیها السلام) نمی‌خواست با بیان غم‌های خود، روح پاک امیرمؤمنان علی (علیه السلام) را که سخت از اوضاع ناگوار ضربه دیده بود، آزرده‌تر سازد.
 
 به همین دلیل به کنار قبر پیامبر (صلی الله علیه وآله) می‌رفت و با او درد دل می‌کرد و می‌فرمود: «یا اَبَتاهُ بَقِیتُ والِهَةً وَ حَیْرانَةً فَرِیدَةً، قَدِ انْخَمَدَ صَوْتِی وَ انْقَطَعَ ظَهْرِی وَ تَنَغَّصَ عَیْشِی»(پدر جان! بعد از تو، یکه و تنها شدم، حیران و محروم مانده‌ام، صدایم به خاموشی گرایید، و پشتم شکست، و آب گوارای زندگی در کامم تلخ شد).
 
۲- طوفان پی‌درپی مصائب: حضرت در بیان دیگری از عظمت مصیبت‌هایش می‌فرمود: «ماذا عَلی مَنْ شَمَّ تُرْبَةَ اَحْمَد اَلاَّ یَشُمَّ مَدَی الزَّمانِ غَوالِیا. صُبَّتْ عَلَیَّ مَصائِبٌ لَو اَنَّها صُبَّتْ عَلَی الاَیّامِ صِرْنَ لَیالِیا» [۲۶].
 
(کسی که خاک پاک پیامبر (صلی الله علیه وآله) را ببوید، سزاوار است تا پایان عمر هیچ عطری را نبوید. بعد از تو ای پدر، آن قدر مصائب بر من فرو ریخت که اگر بر روزهای روشن می‌ریخت، به صورت شب‌های تیره و تار در می‌آمد
 
۳- غم فراق پیامبر و مظلومیت وصیّ او: امّ سلمه نقل می‌کند که هنگام عیادت از فاطمه زهرا (علیها السلام) پس از رحلت پیامبر، حضرت در پاسخ از حال خود فرمود:  «اَصْبَحْتُ بَیْنَ کَمَد وَ کَرْب، فَقْدِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه وآله) وَ ظُلْمِ الْوَصِیِّ، هُتِکَ وَاللهِ حِجابُهْ...، وَ لکِنَّها اَحْقادٌ بَدْرِیَّةٌ، وَ تِراتٌ اُحُدِیَّةٌ، کانَتْ عَلَیْها قُلُوبُ النِّفاقِ مُکْتَمَنَةً»[۲۷].
 
(در میان اندوه و رنج بسیار به سر می‌برم؛ از یکسو پدرم پیامبر (صلی الله علیه وآله) را از دست داده‌ام، و از سوی دیگر [با چشم خود می‌بینم که] به جانشینش [علیّ بن ابی طالب] ستم شده است. به خدا سوگند که پرده حرمتش را دریدند... ولی این‌ها کینه‌های بدر، و انتقام‌های اُحُد است، که در قلوب منافقان پنهان و پوشیده بود).
 
۴ـ   «ما زالَتْ بَعْدَ اَبِیها مُعَصَّبَةَ الرَّأْسِ، باکِیَةَ الْعَیْنِ، مُحْتَرِقَةَ الْقَلْبِ»[۲۸]. (بعد از رحلت پیامبر، پیوسته شال عزا به سر بسته بود، چشمانی گریان و قلبی سوزان داشت). [۲۹].
انبوه فشارهای روحی: مجموعه‌ای از مصیبت‌های سنگین، قلب و روح پاک فاطمه (علیها السلام) را احاطه کرده بود
 
نتیجه‌ این بخش:
با توجه به روایات و شواهد تاریخی می‌توان مهم‌ترین مصائب حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) را در چند محور خلاصه کرد:
فراق پیامبر (ص): جدایی از پدر، سنگین‌ترین و جانسوزترین مصیبت بود.

مظلومیت امام زمانش: دردناک‌ترین حزن او، شاهد مظلومیت و کنار زده شدن وصی بر حق پیامبر، امیرالمؤمنین (ع) بود.
توطئه‌های سیاسی و انتقام‌جویی‌های کینه‌توزانه: او مرکز تیرهای زهرآگین دشمنانی بود که کینه‌های بدر و احد را در سینه داشتند.

انزوای آگاهانه و عزاداری مستمر: او دوران کوتاه پس از پیامبر را در انزوا و عزایی سنگین سپری کرد که نشان از عمق فاجعه داشت.
نگرانی برای آینده اسلام: تمامی این مصائب، با دغدغه او برای آینده اسلام و حفظ میراث نبیت عجین شده بود.
این مصائب، چنان گسترده و عمیق بود که اگر بر روزهای روشن جهان می‌بارید، آنها را به شب‌های تاریک و ظلمانی تبدیل می‌کرد.

نتیجه‌گیری نهایی:

در پایان این پژوهش که به شش پرسش محوری درباره زندگی حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) پرداخت، می‌توان به جمع‌بندی نهایی دست یافت. واکاوی این پرسش‌ها نشان می‌دهد که زندگی ایشان تلفیقی از مظلومیت و شکوه، مصائب دنیوی و مقامات اخروی است.
 
از یک سو، دفن شبانه و مخفی ماندن قبر، سند تاریخی جاویدان بر مظلومیت اهل بیت (علیهم السلام) و اعتراض به انحراف مسیر خلافت است. از سوی دیگر، آگاهی از زمان شهادت نشان از ارتباط ویژه ایشان با عالم غیب و مقام عصمت دارد.
 
در بعد اخروی، چگونگی ورود با عزت به محشر و پیشتازی در ورود به بهشت گواه روشنی بر برتری ایشان بر تمامی زنان جهان و مقام قرب ایشان نزد خداوند متعال است. این جایگاه رفیع، پاداش صبر و استقامت ایشان در برابر آن همه مصائب پس از رحلت پیامبر (ص) بوده است.
 
بررسی مصائب وارده نشان می‌دهد که حضرت زهرا (سلام الله علیها) تنها یک سوگوار نبود، بلکه مدافع حریم ولایت و اسلام ناب بود. ایشان با شهادت خویش، نه تنها مظلومیت خویش، که مظلومیت حق و حقیقت را برای همیشه در تاریخ ثبت کرد.
 
آنچه از مجموعه این پژوهش برمی‌آید، آن است که شناخت حضرت فاطمه (سلام الله علیها) تنها در سایه توجه همزمان به ابعاد دنیوی و اخروی زندگی ایشان ممکن است. از مظلومیت در دنیا تا عزت در آخرت، از مصائب در زمین تا مقامات در ملکوت. این همان راهی است که هر محققی برای درک حقیقت شخصیت این بانوی بزرگوار باید بپیماید.

منابع:

[۱] صحیح البخاری، ج ۴، ص ۱۵۴۹، ح۳۹۹۸.)
 [۲] عبد الله بن مسلم ابن قتیبة، تأویل مختلف الحدیث، ج ۱، ص ۳۰۰.
[۳] المصنف، عبد الرزاق صنعانی، ج ۳، ص ۵۲۱، حدیث شماره ۶۵۵۴
[۴] شرح صحیح البخاری، ابن بطال بکری قرطبی، ج ۳، ص ۳۲۵
[۵]إبن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱۶، ص ۱۷۰.
[۶] سنن أبی داود، حدیث شماره ۳۲۰۶
[۷] سنن ابن ماجه، حدیث شماره ۱۵۶۱
[۸] إبن أبی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج ۱۶، ص ۱۷۰.
[۹] علل الشرائع، شیخ صدوق، ج ۱، ص ۱۸۵.
[۱۰] موسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج).
[۱۱] عیون أخبار الرضا ج ‏۱، ص ۳۱۱
[۱۲] الکافی، ج ۱، ص ۴۶۱
[۱۳] بحار الأنوار، ج ۹۷، ص ۱۹۸
[۱۴]  پیام امام امیر المومنین، ج ۸، ص ۵۳
[۱۵] مناوی، اتحاف السائل بما لفاطمة من الفضائل، ص ۱۰.
 [۱۶] همان.
 [۱۷] مستدرک الصحیحین، ج۳، ص۱۵۲.
 [۱۸] تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۴۱.
 [۱۹] محب طبری، ذخائر العقبی، ص۴۸.
[۲۰] مسند احمد بن حنبل، جلد ۶، صفحه ۴۶۱.
[۲۱] زهرا (علیها السلام) برترین بانوی جهان، ، ص ۸۹.
[۲۲] میزان الاعتدال، جلد ۲، صفحه ۱۳۱.
 [۲۳] کنزالعمال، جلد ۶، صفحه ۲۱۹.
 [۲۴] زهرا (سلام الله علیها) برترین بانوی جهان ، ص ۹۵.
[۲۵]. بحار الأنوار، (ط - بیروت)، ج‏۴۳، ص ۱۷۵، باب
[۲۶]. بحار الأنوار، (ط - بیروت)، ج‏۷۹، ص ۱۰۶، باب ۱۶
 [۲۷]. مناقب ابن شهر آشوب، ج‏۲، ص ۲۲۵.
[۲۸]. مناقب ابن شهر آشوب، ج‏۳، ص ۳۶۲.
[۲۹]. زهرا (علیها السلام) برترین بانوی جهان، ، ص ۴۷.

انتهای پیام