آتشفشان «هایلی گوبی» پس از انفجار ۲ آذر ۱۴۰۴ – ۲۳ نوامبر ۲۰۲۵ – آغاز شد و ابرهای خاکستر در ۲۴ و ۲۵ نوامبر در سطح منطقه گسترده شد. هایلی گوبی، یک آتشفشان سپری – آتشفشانی که به شکل سپر و مخروطی با دامنههای کم‌شیب است – در منطقه دورافتاده آفار – بخشی از رشته‌کوه آتشفشانی – در شمال‌شرقی اتیوپی است. این آتشفشان تقریباً ۱۰۰۰۰ سال غیرفعال بوده است. شاهدان عینی انفجاری «ناگهانی شبیه بمب» را توصیف کردند. یک ستون عظیم خاکستر به ارتفاع ۱۴–۱۵ کیلومتری پرتاب شد، که برای این منطقه به طور غیرمعمول بالا است.
به نظر می‌رسد که این فوران «پیامد» زلزله‌های اخیر اتیوپی است. کافت شرق آفریقا در حال گذراندن یک «دوره کافت‌زایی» بوده – دوره‌ای از حرکت پرشتاب ورقه‌های زمین‌ساختی که در آن قاره آفریقا به آرامی در حال تقسیم شدن است.
در اتیوپی مرکزی زلزله‌های شدیدی طی حدود ۱۴ ماهه منتهی به فوران آتشفشان مشاهده شد. ۱۰ ژانویه ۲۰۲۵ گزارش‌هایی از ترک‌های زمین، باز شدن دریچه‌های بخار و فعالیت فورانی جزئی در کوه دوفن (جنوب فوران فعلی) وجود داشت. در ۱۱ اکتبر ۲۰۲۵ نیز زلزله‌ای به بزرگای ۵.۷ این منطقه را لرزاند که احتمالاً نشان‌دهنده حرکت ماگما در اعماق زمین است که در نهایت این فوران جدید را به سمت شمال تغذیه کرده است. زلزله‌های قبلی در اتیوپی مرکزی (آواش) متمرکز بودند، که بی‌ثباتی گسترده‌تر کافت اتیوپی را نشان می‌دهند. فشار ماگما در نهایت نقطه‌ای برای آزاد شدن در شمال، در آتشفشان خاموش هایلی گوبی، پیدا کرد. تا ۲۵ نوامبر ۲۰۲۵ اختلال در هوانوردی عمده اثر این فوران بوده است. ابر خاکستر هزاران کیلومتر را طی کرده و با بادهای مرتفع حمل شده است. در هند و پاکستان توده خاکستر در تاریخ ۲۴ و ۲۵ نوامبر وارد حریم هوایی گجرات، راجستان و دهلی شد. خطوط هوایی برای جلوگیری از آسیب موتور ناشی از خاکستر غنی از سیلیس، پروازهای خود را به خاورمیانه و اروپا لغو یا تغییر مسیر داده‌اند. توده خاکستر از دریای سرخ عبور کرد و بر حریم هوایی یمن و عمان اثر گذاشته است. ریزش خاکستر موجب شده تا روستاهای نزدیک آتشفشان (مانند افدرا) با خاکستر غلیظی پوشانده شوند.
گردشگران و راهنمایان در فرورفتگی داناکیل به دلیل انفجار ناگهانی موقتاً سرگردان شدند.
از اواخر سپتامبر ۲۰۲۴ تا اواخر مارس ۲۰۲۵، اتیوپی ۳۳۰ زلزله را تجربه کرده که بیشتر آنها در منطقه آواش فنتاله، در پارک ملی آواش اتیوپی واقع شده بودند. این زلزله‌ها به طور گسترده در بیشتر مناطق اتیوپی مرکزی احساس شدند و بسیاری از آنها خسارات محلی اما شدیدی به بار آوردند.
از ۲۷ سپتامبر تا ۲ نوامبر ۲۰۲۴، یک گروه زلزله شامل ۱۷ زلزله با بزرگای بالاتر از ۴.۰ در منطقه آواش فنتاله رخ داد. مرکز شدیدترین زلزله، با بزرگای ۵.۲ حدود ۲۸ کیلومتر شمال‌شرقی آواش بود و ژرفای این رویداد تقریباً ۱۰ کیلومتر بود. لرزش در سراسر اتیوپی مرکزی احساس شد.
در ۱۳ اکتبر ۲۰۲۴، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۴.۶ اورومیا را لرزاند. این لرزش در سراسر مرکز و شرق اتیوپی، از جمله پایتخت آدیس‌آبابا، جنوب آفار، جنوب آمهارا، مرکز اورومیا و مناطق شمال‌غربی سومالی احساس شد. در ۱۶ اکتبر ۲۰۲۴، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۴.۸ در همین منطقه رخ داد.
از ۲۱ دسامبر ۲۰۲۴ تا ۳۱ مارس ۲۰۲۵، موج دوم زمین‌لرزه‌ها رخ داد که شامل ۳۱۴ زمین‌لرزه با بزرگای بیش از ۴.۰ بود. بیشتر این زمین‌لرزه‌ها در اطراف کوه فنتاله رخ دادند. در ۳ ژانویه ۲۰۲۵، نشانه‌هایی از فعالیت آتشفشانی از جمله انتشار بخار از منطقه اطراف آتشفشان دوفان گزارش شد.
پس از چندین هفته کاهش فعالیت، زلزله‌ای با بزرگای ۵.۹ – بزرگترین زلزله از این دسته – در ۱۴ فوریه ۲۰۲۵ رخ داد. همچنین این بزرگترین زلزله‌ای است که از سال ۱۹۸۹ در اتیوپی رخ داده است.
سؤال برای ما در ایران می‌تواند چنین باشد: آیا این اتفاق برای دماوند هم بیفتد؟ دماوند هم پس از آخرین بار ۷۳۰۰ سال قبل تا کنون فوران نکرده است. فوران در اتیوپی ناشی از یک حوزه فرورکش در کافت زمین‌ساختی رخ داده است. آتشفشان دماوند در ایران نیز در یک حوزه فرورکش در پهنه فشاری البرز رخ داده است. در کافت اتیوپی فوران هایلی گوبی ناشی از یک پهنه کششی در محل باز شدن پوسته آفریقا بیرون زده است. این نازک شدن پوسته «مسیرهایی» برای بالا آمدن آسان ماگما به سطح ایجاد می‌کند. زلزله‌های آنجا نشانه‌هایی از فوران ماگما بوده که با فشار به سمت بالا حرکت کرده است. دماوند در یک منطقه فشاری قرار دارد. پوسته در حال فشرده شدن است و نفوذ ماگما را در مقایسه با یک منطقه کافت، در پهنه دماوند دشوارتر است.
قبل از فوران اتیوپی ماه‌ها علائم هشداردهنده واضحی وجود داشته است – باز شدن منافذ بخار، ترک خوردن زمین و هجوم زلزله‌های «ماگماتیک» کم‌ژرفا درست در زیر آتشفشان از پیش نشانگرهای فوران آتشفشان در اتیوپی بوده است.
آتشفشان دماوند در سال حاضر همچنان خفته است. بخار ناشی از ذوب یخچال‌های طبیعی و تصعید فصلی است که پیرامون دماوند مشاهده شده و لرزه‌خیزی زمین‌ساختی عمدتاً مربوط به حرکت قطعات پوسته بوده است. در صورتی که آتشفشان از قبل «آماده» شده و پر از ماگمای آماده انفجار باشد، می‌تواند با حرکت ماگما موجب زمین‌لرزه‌هایی شود.
فعلاً و بر اساس اطلاعات کلی موجود، تورم زمین که نشان‌دهنده پر بودن و آماده فوران بودن محفظه ماگمای دماوند باشد گزارش نشده است و بنابراین خطر فوران دماوند بر اساس همین اطلاعات موجود بسیار کم است. البته پایش دقیق دماوند با درس‌آموزی از زلزله‌ها و فوران اتیوپی می‌تواند راه درست برای بررسی همه احتمالات باشد.
*استاد دانشگاه
۴۷۴۷
