در این به‌روزرسانی، محل دقیق کاربران مشخص می‌شود که به ادعای مالکان این پلتفرم با هدف شفاف‌سازی و مقابله با فعالیت‌های غیرواقعی طراحی شده است، اما در ایران کارکردی کاملا متفاوت و افشاگرانه پیدا کرد. این موضوع نشان داد که در حالی عمده کاربران ایرانی سال‌ها فقط با فیلترشکن می‌توانند به پلتفرم ایکس دسترسی پیدا کنند که برخی چهره‌های سیاسی از جمله مدافعان فیلترینگ بدون نیاز به فیلترشکن به این پلتفرم با سیم‌کارت سفید دسترسی دارند.
چهره‌های مختلف اینترنت طبقاتی
اینترنت در ایران و دسترسی ایرانی‌ها به پلتفرم‌های بین‌المللی سال‌هاست با فیلترینگ و محدودیت‌های گسترده مواجه است. به همین دلیل کاربران برای دسترسی آزادانه باید با خرید فیلترشکن هزینه مالی و روانی به‌دلیل اختلال‌ها بپردازند. این در حالی است که در همین سال‌ها برخی افراد و گروه‌ها دسترسی متفاوت‌تری نسبت به عمده کاربران ایرانی در قالب اینترنت خبرنگاران و گروه‌های خاص دارند. هر از گاهی یک عده در شبکه‌های اجتماعی از دسترسی بدون فیلتر خود به اینترنت می‌گویند که موجی از انتقادات و اعتراض‌ها را با خود به همراه دارد.
نمونه اخیر صحبت‌های سخنگوی دولت درباره ارائه اینترنت آزادتر به خبرنگاران تحت‌تاثیر قطع اینترنت در جنگ تحمیلی ۱۲ روزه بود. به گفته فاطمه مهاجرانی، خبرنگاران به دلیل ماهیت شغل‌شان در زمان بحران باید به اینترنت آزادتری دسترسی داشته باشند. پس از این اظهارات، برخی خبرنگاران در شبکه‌های اجتماعی از دسترسی خودشان به اینترنت آزاد از سال‌ها قبل گفتند. همین موضوع با موج شدیدی از انتقادات مواجه شد. با این حال، مسوولان دولت برای چندمین بار هرگونه اینترنت طبقاتی و دسترسی متفاوت به اینترنت آزاد را تکذیب کردند.
در مجموع، اینترنت طبقاتی و سلب دسترسی آزاد کاربران ایرانی به اینترنت بین‌الملل مساله دیروز و امروز نیست. یک روز مصلحت‌اندیشی می‌شد که اساتید دانشگاهها یا پزشکان به دلیل نیازهای خاصی که به جریان آزاد اطلاعات دارند، اینترنت بدون محدودیت داشته باشند؛ یک روز دیگر برای خبرنگاران ضروری بود که بدون گرفتار شدن در بند فیلترها به اینترنت آزاد دسترسی پیدا کنند. در یک مقطع گفته شد که برای داشتن «منطقه بین‌المللی نوآوری»، پارک علم و فناوری پردیس به اینترنت آزاد دسترسی داشته باشند؛ یک روز دیگر از سیم‌‌‌کارت‌‌‌هایی مختص گردشگران گفتند که بتوانند بدون فیلتر با خارج از مرزها ارتباط برقرار کنند. چندی بعد هم ایده «منطقه آزاد سایبری» روی میز گذاشته شد.
اواسط ماه گذشته هم خبر رفع فیلتر یوتیوب برای دانشجویان دانشگاه تهران منتشر شد که در ادامه مشخص شد سایر دانشگاهها هم به این پلتفرم بدون فیلتر دسترسی دارند. این موضوع هم با واکنش گسترده مردم و دانشجویان مواجه شد. دو دانشگاه تهران و صنعتی شریف با انتقاد از این تصمیم، آن را اقدامی تبعیض‌آمیز و ناقض عدالت ارتباطی دانستند. در مقابل، مسوولان دولتی برای چندمین بار موضوع اینترنت طبقاتی را تکذیب کردند و دانشگاه تهران در بیانیه‌ای اعلام کرد که هدف از رفع فیلتر یوتیوب دسترسی به منابع آموزشی روز دنیا است.
وزارت ارتباطات هم با رد هرگونه مصوبه درباره راه‌اندازی «اینترنت طبقاتی»یا رفع فیلتر برخی پلتفرم‌ها در دانشگاهها مطرح کرد که تاکنون هیچ تصمیم یا ابلاغیه‌ای در این زمینه صادر نشده است. کارشناسان و کنشگران حوزه فضای مجازی هم در این زمینه بارها از فاصله میان سیاست‌های رسمی کشور و نیازهای واقعی مردم در حوزه اینترنت انتقاد کرده‌اند. آنها هر بار هشدار داده‌اند که این رویکرد باعث شده حقوق پایه شهروندان محدود شود و شکاف‌های طبقاتی و تنش‌های اجتماعی عمیق‌تر شود. محصول جدید اینترنت رانتی در ایران با به‌روزرسانی پلتفرم ایکس رونمایی شد.
شفافیتِ ناخواسته
بر اساس بیانیه رسمی ایکس، از این پس اطلاعاتی مانند «موقعیت جغرافیایی تقریبی»، «نوع اتصال» و «تاریخچه تغییرات نام کاربری» برای عموم کاربران قابل مشاهده خواهد بود. این قابلیت جدید که به گفته مالکان این پلتفرم با هدف شفاف‌سازی و مقابله با فعالیت‌های غیرواقعی طراحی شده، در فضای دیجیتال ایران به ابزاری برای راستی‌آزمایی ادعاهای سیاسی تبدیل شده است. با توجه به فیلترینگ گسترده ایکس در ایران، کاربران عادی تنها از طریق ابزارهای تغییر آی‌پی می‌توانند وارد این شبکه شوند.
بنابراین از نظر فنی منطقی است که محل اتصال کاربران ساکن ایران، کشورهای دیگر را نشان دهد یا در صورت استفاده از برخی ابزارهای خاص، علامت تعجب (!) به‌عنوان نشانه عدم توانایی سیستم در تشخیص موقعیت دقیق ثبت شود.
اما چالش زمانی آغاز شد که کاربران کنجکاو متوجه شدند در صفحه برخی چهره‌های سیاسی و رسانه‌ای ایرانی، موقعیت «ایران» نمایش داده می‌شود؛ داده‌ای که تنها یک معنا دارد: این افراد بدون نیاز به فیلترشکن و از طریق اینترنت بدون فیلتر، وارد ایکس شده‌اند. این وضعیت موقعیت متناقضی در گفتار و رفتار مدافعان فیلترینگ ایجاد کرد. کسانی که سال‌ها به‌عنوان مدافعان فیلترینگ صحبت کرده بودند، حالا خود در حال دور زدن این سیاست هستند.
از سوی دیگر، این وضعیت برای مسوولان دولتی از جمله وزیر ارتباطات، معاونانش و سخنگوی دولت هم که بارها از تبعات منفی فیلترینگ بر اقتصاد دیجیتال و امنیت سایبری صحبت کرده‌اند، تکرار شده است. حتی برخی افراد پس از رسانه‌ای شدن این اتفاق شروع به اصلاح موقعیت مکانی خود در این پلتفرم کردند.
در نتیجه انتقادات، مهدی طباطبایی، معاون ارتباطات دفتر پزشکیان، در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «سفید و سیاه کردن جامعه، بازی‌کردن در زمین دشمن است، از دید رئیس‌جمهور همه ۹۰میلیون ایرانی سفیدند.» در مجموع، این قابلیت جدید ایکس نشان داد که فناوری می‌تواند ناخواسته نقاب از سیاست‌های محدودکننده بردارد و عملا به ابزار جدیدی برای آگاهی عمومی تبدیل شود. ابزاری که می‌تواند ادعاهای سیاسی را راستی‌آزمایی کند و به جامعه نشان دهد چه کسانی همچنان پشت دیوارهای فیلترینگ گرفتارند و چه کسانی از مسیرهای ویژه عبور می‌کنند. از سوی دیگر، اتصال مستقیم ماهواره به تلفن همراه مسیر دسترسی جهانی، پوشش نامناسب و مناطق کمتر توسعه‌یافته به اینترنت را هموار کرده است.
این موضوع بار دیگر نشان داد که زمان عبور از اینترنت چندطبقه‌ای و حرکت به‌سمت رفع محدودیت‌ها فرا رسیده است؛ زیرا تنها اینترنت آزاد می‌تواند عدالت ارتباطی و برابری واقعی را تضمین کند. این در حالی است که تقریبا یک سال از اجرای گام اول رفع فیلترینگ گذشته و با وجود وعده‌های مکرر و متعدد تاکنون اقدامی برای رفع محدودیت‌های دسترسی به سایر پلتفرم‌های محبوب بین‌المللی از جمله اینستاگرام و تلگرام انجام نشده است.
