به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، روزگاری برای زیارت بارگاه قبله خراسان روزها و هفته ها و حتی گاه ماه‌ها، دلدادگان آقا رنج سفر را باید به جان میخریدند تا به محضرتش مشرف شوند و جلا دهند قلب و روح خسته‌شان را و مشدی شوند و امام رضایی...
بنابر روایت شبستان، جدای از آینکه خیلی از بیماران به نیت شفا راهی ارض قدس می‌شوند، این راه عاشقی هم گاه باعث بیماری مسافران و زائرین می‌شد و درمان میهمان از اوجب واجبات و خوشا حبیبِ طبیبی که میزبان است.
این اعتقاد سبب شده تا سوای حریم حرم، همیشه مکان‌هایی برای تیمار زائران ازراه‌رسیده وجود داشته باشد که دارالشفای حضرتی به‌عنوان قدیمی‌ترین و تنها مکان بهداشتی و درمانی مشهد (برای مدت‌های طولانی) یکی از آن‌هاست.
وقف های برای سلامت میهمانان شاه خراسان
مشهدالرضا از روزگاران کهن مورد توجه مسلمانان جهان بوده و موقوفات زیادی به منظور آبادانی و رفاه و آسایش زائران و مجاوران وقف حرم مطهر شده است، از اهداف اصلی واقفان و یکی از مصارف عمدۀ منافع موقوفات، توجه به بهداشت عمومی، طبابت و مداوا و پرستاری ورعایت حال زائران بیمار بوده و به تبع آن تأسیس بیمارستان در جوار مزار کثیر الانوار حضرت ثامن الحجج علیه السلام از ملزومات اسبابِ رفاه وآسایش زائران محسوب می شده است.
شواهد و قرائن تاریخی و اسناد و وقفنامه های موجود در اواخر دورۀ تیموری و اوائلِ دورۀ صفوی نشان می دهد از زمان های قدیم شفاخانه و دارالشفاء وجود داشته و به لحاظ انتساب به حضرت(ع) دارالشــــفاء نام گرفته است.
از قدیمی ترین وقفنامه های موجود، موقوفه معروف به عتیقی است که در جمادی الثانی ۹۳۱/۱۵۱۰ م. عتیق بن احمد بن ملک اسماعیل طوسی الاصل اردوبادی المنشأ، تعدادی از رقباتِ مزرعه های کنویس، تبادکان، چاه خاصه، عشر مزرعۀ رادکان، سه زوج از مزرعۀ کاهو را جهتِ درمان بیماران، اطعامِ فقرا و مساکین، صادرین و واردین، بیماران و غریبان و روشنایی و خدام و حفاظ عتبۀ عالیه وقف کرده است.
مراد از موقوفات اموال و املاکی است که خرید و فروش و اصل آنها موقوف و حبس شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده در وقف نامه ها می رسد. مصارف موقوفه بیشتر عام المنفعه بوده و بنا بر اسنادِ موجود، صرف ساخت مسجد و گسترش و آبادانی بارگاه مطهر، تأمین اغذیه، ادویه و داروهای گیاهی برای بیمارانِ دارالشفا می شده و نیز صرف تامین روشنایی، مواجب خدّام و فراشان، مفروشات، اطعام زائران، طلاب مدرسه، تعمیر قنات جاریه، تامین لباس ایتام سادات، سوگواری و تعزیه و روضه خوانی خامسِ آلِ عباء، رفاهِ زائران دیگر کشورها، مایحتاجِ مساکینِ زائران، خریدِکفش برای زائرانی که کفش آنها گم شود وپیدا نشود، صرف خوشبویی حرم مطهر، زائرانی که اموالشان دراطراف حرم به سرقت رفته، خرجِ صحافی صحف وکتب واسباب حفظ کتابخانه، جهت پرداختِ وام به کارکنان، دارو و درمان برای مریض های دارالشفای حضرت می شده است.
شربت خانه، داروخانۀ دارالشفاء
در آغازِ دورۀ صفوی داروهایی جهت مداوای بیماران زائر و مجاور توسطِ «شربتخانه» که یکی از بخش های بیوتاتِ متبرکۀ آستانه بوده تهیه می شد.
در این قسمت علاوه بر نگهداری وتهیۀ انواع چاشنی ها، حُلویات و مربیات، افشره ها که جنبه خوراکی داشتند و مرتبط با مطبخ و آشپزخانه حضرت می شد داروهای گیاهی را نیز برای بیماران تهیه و نگهداری می کرده که در واقع داروخانۀ دارالشفاء تلقی می شده است.
با توجه به اسناد موجود، هر چه به اواخرِ دورۀصفوی نزدیک تر می شویم دارالشفاء مستقل تر و از شربتخانه جدا می شود به طوری که در پایان حکومتِ صفوی در اسنادِ شربتخانه از داروهای گیاهی ومعالجه بیماران ذکری به میان نیامده و در اسنادِ دورۀ افشاریه دارالشفاء به عنوان یک بخش مستقل اشاره شده است.
درمیان وقفنامه های موجود در آستان قدس رضوی، منافع حدودِ ۶۰ فقره از موقوفات که شامل رقبه های زیادی می شود جهت گسترش و توسعه وتعمیرِ دارالشفاء، بیمارستان وتهیه دارو برای بیماران مستمند و ... اختصاص یافته است.
در طومارِ علیشاهی به علت این که رقباتِ زیادی توسطِ علی شاه افشار، وقفِ آستانۀ مقدسه شده، وقفنامه به صورت طومار درآمده و در آن مزرعه شادی سعدآباد، قلعه سیاه، مزرعه های چنبر غربال، دهنو و احمدآباد در رمضان سال ۱۱۶۰/۱۷۳۹ م. وقف می شود. در این وقفنامه چنین آمده که درآمدِ حاصله صرف اغذیه وادویۀ بیمارانِ دارالشفاء و غربائی که خانه و مسکن ندارند بشود.
سابقۀ تاریخی تأسیس بیمارستان در حرم مطهر امام رضاعلیه السلام
گوهرشاد خاتون همسر شاهرخ تیموری(حک. ۸۰۷ – ۸۵۰ ق.) که مسجدِ گوهرشاد را بنا کرد در جوارِ حرم دارالشفایی نیزساخته بود که تاریخِ دقیقِ بنایِ آن معلوم نیست.
اسکندربیگِ ترکمان در عالم آرای عباسی ذیلِ ترجمۀ حکیم عمادالدین محمود ضمنِ علاقه مندیِ دربارِ صفوی به آستانِ مقدس رضوی می‌نویسد: «در علم وحکمت ودانشوری وحذاقت مشهورِ آفاق بود رسالاتِ مرغوب و نسخه های غریبِ او در علم طب وترتیبِ معاجین ومعالجۀ امراضِ مزمنه و موادِ حارّه معتمدٌ علیهِ اطبّاء است»
تا آنجا که می گوید: «چون شاهِ جنّت مکان در رواج ورونقِ آستانۀ مقدّسۀ حضرتِ امام الجن والانس باقصی الغایه توجه مرعی داشته از مر طبقۀ اطباء آنچه بهتر بود بخدماتِ آن سرکار تعیین می فرمودند، او نیز به طبابتِ سرکارِ فیض آثار مأمور گشته مدتها در مشهدِ معلّی به معالجۀ مرضی مشغولی داشت».
عبدالحمید مولوی درکتابِ موقوفاتِ آستان ِقدس نوشته اند: «سرای ناصری درسابق، دارالشفای آستان قدس بوده، ناصرالدّین شاه در سفرِ اوّل که به مشهد می کند دارالشفای آستان قدس را که در عهد صفویه و نادرشاه در این محلّ بوده می بیند و می گوید این محل برای دارالشفاء مناسب نیست. او دستور می دهد در بالا خیابان در جایی که از بازار دور است مکانی برای دارالشفاء بنا گردد».
در آن زمان عضدالملک متولی بوده ودر ضلعِ جنوبیِ بالا خیابان دارالشفای جدید را می سازد و تا زمانِ محمد ولی خان اسدی موردِ استفادۀ زائران و ساکنانِ مشهد مقدس بوده و بعد از تأسیسِ بیمارستانِ شاهرضا، دارالشفاءتعطیل گردید ولی محلِّ دارالشفاء به صورتِ یک درمانگاه به نامِ درمانگاهِ رازی به فعالیت خود ادامه داد.
طب نوین در آستان قدس رضوی
طب جدید نخست توسطِ پزشکان اروپایی به مشهد آمد که به تدریج بر طب سنتی غلبه کرد. دارالشفای حضرت(ع) که در زمانِ پهلویِ اوّل به علتِ افزایش جمعیت جوابگوی مریضان نبود باعث شد که بیمارستانِ شاهرضا در سال ۱۳۰۷ ش. در زمان نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی پایه ریزی شده و بنای ساختمان آن آغاز گردد که در سال ۱۳۱۳ ش. بهره برداری از آن شروع شد.
بیمارستان شاهرضا
ساختمان دارالشفاء یا مریضخانه آستانه که به نامِ بیمارستانِ شاهرضا نامیده شد، در مزرعه الندشت که موقوفۀ آستان قدس می باشد به مساحت ۲۱۷۹۰۰متر مربع بنا گردید. نخست با یکصد تخت شروع به کار کرد و بعد به مرور زمان توسعه پیدا نمود واصولا برای مرضای فقیر و بی نوا تأسیس شد، در سال ۱۳۱۶ش. آموزشگاه پرستاری دراین بیمارستان زیر نظر پرستاران خارجی تشکیل که در سال ۱۳۲۰ به پرستاران ایرانی واگذار گردید. در ۱۳۲۴ ساختمان گوش وحلق و بینی دایر و به تدریج بخش های مورد نیاز به آن افزوده گشت.
آستان قدس رضوی با هدفِ پیشرفتِ علمِ پزشکی اقدام به استخدامِ پزشکانِ خارجی بویژه در بخشِ جراحی بیمارستان امام رضا(ع) کرد. ابتدا پروفسور هامرشلاک به عنوانِ دومین رئیس بیمارستان و متخصص زنان وزایمان تبعۀ آلمان را به خدمت در آورد و بعد از شهریور۱۳۲۰ ازنفوذ آلمان ها در بیمارستان شاهرضا کاسته شد و بعد از آن حضور دکتر باروخ اهلِ چک به همراه همسرش در بخش جراحی، پروفسور بوتارو فرانسوی نیز در بخش جراحی و پرستاران فرانسوی در جذامیخانه مشهد در مزرعۀ محرابخان شاهد می باشیم که نشانۀ خدماتِ ارزنده وتلاشِ پیگیر آستان قدس رضوی در جهت بکارگیری طب نوین و تجهیزات جدید پزشکی به شمار می آید.
بیمارستان منتصریه
از دیگر بیمارستانهای درمانی و بهداشتی آستان قدس رضوی «بیمارستان منتصریه» می باشد. این بیمارستان در یک زمینی به مساحت ۳۵۰۰ ذرع مربع در حاشیه خیابان جنّت بنا گردیده و واقفِ آن بانویی به نامِ رابعه زوجۀ حاج محمد حسن میرزا منتصرالملک است که در سال ۱۲۹۷ ش. این بیمارستان را می سازد و در سالِ ۱۳۲۷ به آستان قدس رضوی واگذار گردید.
جذامی خانه
این آسایشگاه در زمین وقفی محراب خان واقع در شمال مشهد مقدس قرار داشت. بر اساس اسناد و مدارک آستان قدس، این مؤسسه در سال ۱۳۰۳ ش. به وجود آمده ودر اختیار بیماران مبتلا به جذام قرار گرفت (عطاردی، ۱۳۸۱: ۳۹). حضورِ پرستاران فرانسوی در جذامیخانه مشهداز جمله اهدافِ آستان قدس رضوی در جهت بکارگیری طب نوین بود. این پرستاران فرانسوی تبار، سالیانِ سال و تا پایان عمر در خدمتِ بیمارانِ جذامی بوده و از هیچگونه کمکی به بیماران مضایقه نکردند.
بیمارستانها وسازمانهای درمانیِ آستانِ قدس رضوی بعد از انقلاب اسلامی
۱– احیا و راه اندازی دارالشفاء در جوار حرم مطهر وگسترش آن با تأسیس بخشهای اطفال، گوش وحلق، اعصاب، پوست، بیماریهای زنان، دندانپزشکی و رادیولوژی.
۲– توسعه بخش مراقبتهای ویژۀ نوزادان بیمارستان امام رضا(ع)
۳– تجهیز بخش زنان بیمارستان امام رضا(ع)
۴– احداث ساختمان بخش قلب بیمارستان امام رضا(ع)
۵– احداث ساختمان نفرولوژی و پیوندکلیه بیمارستان امام رضا(ع)
۶– مؤسسه طب تصویری آستان قدس رضوی، مجهز به دستگاههای رادیولوژی، سیتی اسکن، سونوگرافی و...
۷– بیمارستانِ فوقِ تخصصی رضوی، با ۴۵ هزار متر مربع زیر بنا در ۵ طبقه در سال ۱۳۷۲ آغاز ودر بهمن ماه ۱۳۸۴افتتاح گردید این بیمارستان که به منظور فراهم آوردن امکانات مناسب درمانی برای زائران، مجاوران وارادتمندانِ حضرت امام علی بن موسی الرضا علیه افضل التحیه والثناء تأسیس شده دارایِ واحدهای Mri، پزشکی هسته ای(اولین مرکز پزشکی هسته ای شرق کشور)، csr و واحدهای پشتیبانی، درطبقۀ منهای ۱، کلینیک ها، آزمایشگاه، رادیولوژی، آندسکوپی، بخش باز توانی قلب واورژانس در طبقۀ همکف، icu ها، اتاق های عمل و کت لب در طبقۀ اول، بلوک زایمان، بخش زنان، Nicu و بخش جراحی، در طبقۀ دوم؛ بخشِ بیمارانِ قلبی. ccu وسایر بیماران داخلی و جراحی در طبقۀ سوم.
همه چیز در خدمت سلامت زائرین
اختصاص تعداد ۲۰۰۰سند و ۶۰ فقره وقفنامه از کل اسناد و وقفنامه های موجود در سازمان به بهداشتِ عمومی، طبابت و مداوا و پرستاری و دادن ادویه به زائرانِ بیمار و رعایتِ حالِ آنها، گواهی برآن دارد که واقفان و متولیان روضه رضویه علاوه بر توجه به آبادانی و رفاه و آسایشِ زائران و مجاوران به بهداشتِ عمومی، مداوا و پرستاری از زائرانِ بیمار توجه داشته اند.
به تَبَع آن تأسیسِ دارالشفاء و بیمارستان در جوارِ مزارِ کثیر الانوار حضرت ثامن الحجج علیه السلام از ضروریات محسوب می شده است و اسناد و وقفنامه های باقی مانده از روزگاران قدیم همه دلالت بر این موضوع دارد و نیز نشان دهنده رشد روز افرون خدمات دهی به زائران با تأسیس دارالشفاء و درمانگاه‌ها و بیمارستان های مجهز و مطابق با آخرین تکنولوژی و استفاده از دستآوردهای جدید علمی بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی است.
