به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، تمام خطبه های نهج البلاغه علاوه بر فصاحت و بلاغت بی نظیر، از محتوا و مطالب ارزشمندی برخوردار می باشند. بدون شک تمام خطبه های حضرت زیبا و دل نشین است و هر کدام پس از آیات الهی در بالاترین حد سخنوری قرار می گیرد. از همین رو انتخاب زیباترین خطبه نهج البلاغه کاری بسیار دشوار و شاید ناممکن باشد.
بنابر روایت الشیعه، در ادامه به چند خطبه معروف از حضرت علی (ع) که می تواند شایسته عنوان زیباترین خطبه نهج البلاغه باشد، اشاره می کنیم.
کتاب نهج البلاغه
پیش از بیان زیباترین خطبه نهج البلاغه مناسب است معرفی کوتاهی از کتاب نهج البلاغه داشته باشیم. نهج البلاغه تالیف مرحوم سید رضی از علمای شیعه در قرن چهارم هجری است. وی انگیزه تالیف کتاب را اثبات جمع آوری سخنان بلیغ تر و فصیح تر امیر المومنین (ع) و اثبات فضیلت آن حضرت به ویژه در عرصه سخنوری عنوان می کند.[۱] همین موضوع انتخاب زیباترین خطبه نهج البلاغه را امری ناممکن می سازد.
سید رضی در این کتاب به ۲۴۱ خطبه، ۷۹ نامه و ۴۸۹ حکمت از سخنان امیرالمومنین (ع) اشاره کرده و به تناسب هدفی که داشته برخی خطبه ها و نامه را نیز تقطیع کرده و آن ها را به طور کامل نیاورده است.
زیباترین خطبه نهج البلاغه
۱-خطبه شِقْشِقِیّه
سومین خطبه[۲] نهج البلاغه، به خطبه شِقشِیّه معروف است. در این سخنرانی حضرت امیر (ع) به مسئله مهم خلافت و جانشینی پیامبر (ص) می پردازد. می توان گفت به لحاظ سیاسی و بیان مسئله مهم خلافت بعد از پیامبر، این خطبه، زیباترین خطبه نهج البلاغه به شمار می رود.
نام این خطبه از جمله آخر آن گرفته شده است که امیر المومنین (ع) در پاسخ تقاضای ابن عباس برای ادامه خطبه، به او فرمود: «تلک شِقْشِقَهٌ هَدَرَتْ ثُمّ قرّت» که معادل آن در فارسی چنین است: «این شعله آتشی بود که از دل زبانه کشید و فرو نشست» و به این ترتیب درخواست «ابن عباس» را برای ادامه سخن رد کرد.[۳]
حضرت در این سخنرانی به شدت از خلفاء انتقاد کرده و خطاب به مسلمانان می فرماید:
«أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَی؛[۴] آگاه باشید! به خدا سوگند که فلانی خلافت را چون جامه ای بر تن کرد و نیک می دانست که پایگاه من نسبت به آن چونان محور است به آسیاب.»
در میان خطبه های نهج البلاغه، موارد دیگری نیز وجود دارد که حضرت امیر (ع) در آن ها راجع به دشمنان خود صحبت کرده و بدی ها و ستم های آنان را آشکار می کنند، اما به جرأت می توان گفت به لحاظ سیاسی، خطبه شقشقیه زیباترین خطبه نهج البلاغه می باشد.
۲-خطبه غَرّاء
یکی دیگر از زیباترین سخنان امیر المومنین (ع)، خطبه هشتاد و سه نهج البلاغه معروف به خطبه «غراء» است. این سخنرانی غراء و شکوهمند حضرت، به جهت بیان دقیق ترین معارف در باب صفات خداوند با بلیغ ترین جملات، می تواند زیباترین خطبه نهج البلاغه باشد.
«ابو نعیم اصفهانی» در «حلیه الأَوْلیاء» بخش مهمّی از این خطبه را آورده و در سبب ایراد آن، می گوید: «آن حضرت جنازه مسلمانی را تشییع کردند، هنگامی که او را در قبر گذاشتند، بازماندگانش صدا به ناله و شیون بلند کرده و گریستند، امام فرمود:
«به خدا سوگند! اگر این ها آنچه را میّتشان مشاهده می کند ببینند، گریه بر او را فراموش خواهند کرد (و بر خود خواهند گریست!)»
سپس حضرت (با توجّه به آمادگی گروه تشییع کننده در آن شرایط برای پذیرش اندرزهای الهی) برخاست و این خطبه را ایراد فرمود.[۵]
این سخنرانی یک دوره کامل درس انسان سازی به شمار می رود و کمتر کسی پیدا می شود که آن را به دقت بررسی کند و عمیقا تحت تاثیر قرار نگیرد. مرحوم «سید رضی» می گوید هنگامی که امام (ع) این خطبه را ایراد فرمود، بدن ها به لرزه در آمد، اشک ها سرازیر و دل ها ترسان و مضطرب گشت.[۶] این موارد نشان می دهد که این سخنرانی به لحاظ موعظه و اندرز موثر، می تواند زیباترین خطبه نهج البلاغه باشد.
۳-خطبه اَشباح
خطبه «اشباح» نیز می تواند به عنوان زیباترین خطبه نهج البلاغه در نظر گرفته شود. درباب علت ایراد این خطبه مسعده بن صدقه از امام صادق (ع) چنین نقل می کند:
امیرمؤمنان (ع) این خطبه را بر منبر کوفه به این جهت ایراد کرد که شخصی از امام (ع) خواست، خدا را آن چنان برایش توصیف کند که گویا او را با چشم می بیند، تا بر معرفتش افزوده گردد! امام (ع) از این سخن خشمگین شد و اعلام کرد همه حاضر شوند؛ مسجد پر از جمعیت شد، حضرت بر منبر قرار گرفت، در حالی که غضبناک و رنگ چهره اش متغیّر بود.[۷]
ابن ابی الحدید این خطبه را یکی از بلیغ ترین و عمیق ترین خطبه ها و شاید زیباترین خطبه نهج البلاغه می داند که در عالی ترین درجه فصاحت و بلاغت قرار دارد، او می نویسد:
«هنگامی که انسان به این سخنان ربّانی و الفاظ قدسی نگاه می کند، فصاحت عرب در نظرش رنگ می بازد. نسبت سخنان فصحای عرب به این خطبه، همچون نسبت خاک است به طلای ناب؛ و اگر فرض کنیم عرب توانایی برآوردن الفاظ فصیحی شبیه این الفاظ را داشته باشد، کجا می تواند محتوایی این چنین بیاورد.»[۸]
در مورد علّت نامگذاری این خطبه به عنوان اشباح میان محقّقان گفتگو است. بعضی گفته اند، اشباح کنایه از فرشتگان است و از آنجا که بخش مهمّی از این خطبه، در مورد فرشتگان سخن می گوید به خطبه اشباح نامگذاری شده است.[۹]
۴-خطبه قاصِعه
از دیگر خطبه های مهم نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲ است که «قاصِعه» نام دارد و خطبه ای است بسیار فصیح و بلیغ و کوبنده و تکان دهنده و به همین دلیل نام آن را قاصعه (کوبنده) نهاده اند هر چند کلمه قاصعه در این خطبه به کار نرفته است.[۱۰]
به جهت صلابت کلام و فخامت و سنگینی واژه ها این سخنرانی، زیباترین خطبه نهج البلاغه تلقی می شود. امام (ع) در این خطبه با کلماتی غراء و کوبنده به نکوهش ابلیس به جهت تکبر ورزیدن و ترک سجده برای آدم (ع) و این که او نخستین کسی است که تعصب و تکبر را ظاهر ساخت، می پردازد و مردم را از پیمودن راه و رسم ابلیس (و تعصب و تکبّر) بر حذر می دارد.[۱۱]
در مورد دلیل ایراد این خطبه چنین گفته اند که اهل کوفه در اواخر دوران خلافت امام (ع)، گرفتار مفاسد زیادی شده بودند که از همه مهم تر، برتری جویی قبائل بر یکدیگر و تعصّب های جاهلی بود و چه بسا در این میان خون های زیادی ریخته می شد.[۱۲]
۵-خطبه متقین
خطبه دیگری که باید به آن اشاره کنیم، خطبه زیبا و اثرگذار «متقین» (پرهیزگاران) است. بسیاری این سخنرانی را زیباترین خطبه نهج البلاغه در بیان صفات انسان های متقی و پرهیزگار می دانند.
شأن ورود خطبه از این قرار است که یکی از یاران امیرمؤمنان علی (ع) به نام «هَمّام» که مرد عابد و پرهیزکاری بود، به آن حضرت عرض کرد: ای امیرمؤمنان! پرهیزکاران را برایم آنچنان وصف کن که گویی آن ها را با چشم می نگرم. امام (ع) در پاسخ او درنگ کرد و آن گاه فرمود: ای همام تقوای الهی پیشه ساز و نیکی کن که خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کنند و کسانی که نیکوکارند.
ولی همام به این مقدار قانع نشد (و توضیح بیشتر خواست و اصرار ورزید) تا این که امام (ع) تصمیم گرفت صفات متقین را با جزئیات بیشتری برای او بازگو کند.[۱۳]
در بخش پایانی خطبه، سخن از حادثه عجیبی به میان آمده که برای همام اتفاق افتاد که صیحه ای زد و مدهوش شد. سپس جان به جان آفرین تسلیم کرد و به دنبال آن امام (ع) فرمود: مواعظ بالغه در کسانی که اهل آن هستند، چنین اثر می گذارد.[۱۴]
این حادثه نشان دهنده عمق نفوذ کلمات امیر المومنین (ع) بر قلب همام و بیانگر این است که این خطابه زیباترین خطبه نهج البلاغه در توصیف انسان های وارسته و پارسا است.
جمع بندی
نهج البلاغه کتابی است که با هدف گردآوری سخنان بلیغ و فصیح امیرالمومنین (ع) به رشته تحریر در آمده است. کلام حضرت در این کتاب، سرشار از زیبایی های ادبی و معارف دلنشین و عمیق دینی است. این موضوع، انتخاب زیباترین خطبه نهج البلاغه را سخت و دشوار می سازد، با این وجود خطبه های شقشقیه، غَرّاء، اشباح، قاصعه و متقین از معروف ترین خطبه هایی هایی هستند که می توانند به عنوان زیباترین خطبه نهج البلاغه انتخاب شوند.
پی نوشتها:
[۱] دشتی، ترجمه نهج البلاغه، صفحه ف.
[۲] ترتیب خطبه های بر اساس نسخه نهج البلاغه صبحی صالح بیان می شود.
[۳] مکارم شیرازی، پیام امام، ج۱، ص ۳۱۸.
[۴] سید رضی، نهج البلاغه، ص ۴۸.
[۵] حسینی، مصادر نهج البلاغه، ج۲، ص ۱۱۰.
[۶] سید رضی، نهج البلاغه، ص ۱۱۴.
[۷] سید رضی، نهج البلاغه، ص ۱۲۴.
[۸] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۴۲۵.
[۹] مکارم شیرازی، ج۴، ص ۱۸.
[۱۰] مکارم شیرازی، پیام امام، ج۷، ص ۳۵۲.
[۱۱] سید رضی، نهج البلاغه، ص ۲۸۵.
[۱۲] مکارم شیرازی، پیام امام، ج۷، ص ۳۵۳.
[۱۳] سید رضی، نهج البلاغه، ص ۳۰۳.
[۱۴] سید رضی، نهج البلاغه، ص ۳۰۶.
منابع:
۱-ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، قم، مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۳۶۳ش.
2-حسینی، عبد الزهراء، مصادر نهج البلاغه و أسانیده، بیروت، ۱۴۰۹ ق.
3-دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، قم، مجمع جهانی اهل البیت (ع)، ۱۳۹۳ش.
4-سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، قم ـ ایران، موسسه دارالهجره، ۱۳۶۶ش.
5-مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین (ع)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
منبع اقتباس: مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین (ع) ج۱، ج۳ و ج۷، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
