هشدار جمعیتی: سرازیری بیبازگشت
بر اساس یک تحلیل جمعیتشناختی جدید، باروری پایین مداوم (زیر ۱.۵ فرزند) در طول چند دهه، کشورها را به سمت سرازیری کاهش جمعیت و سالمندی بیبازگشت میکشد؛ روندی که بسیاری از کارشناسان، ایران را نیز در آستانه آن میدانند. مهاجرت هم نمیتواند این روند را متوقف کند. این تغییر، هرم سنی کشورها را از شکل یک مثلث با قاعده پهن به یک هرم وارونه تغییر میدهد.
به گزارش گروه رسانهای شرق،
علی حاتمی-پژوهشگر مسائل اجتماعی و جمعیتی: بر اساس یک تحلیل جمعیتشناختی جدید، باروری پایین مداوم (زیر ۱.۵ فرزند) در طول چند دهه، کشورها را به سمت سرازیری کاهش جمعیت و سالمندی بیبازگشت میکشد؛ روندی که بسیاری از کارشناسان، ایران را نیز در آستانه آن میدانند. مهاجرت هم نمیتواند این روند را متوقف کند. این تغییر، هرم سنی کشورها را از شکل یک مثلث با قاعده پهن به یک هرم وارونه تغییر میدهد. بر اساس مطالعهای جامع که بر اصول علم جمعیتشناسی ریاضی استوار است، بسیاری از کشورهای جهان در آستانه یک کاهش جمعیت شتابان و سالمندی بیسابقه قرار دارند. لستهاق و همکاران (2025) در پژوهشی با عنوان «باروری زیر سطح جایگزینی و کاهش جمعیت: تمرکز بیشتر»، دادههای واقعی کشورها را از دهه ۱۹۷۰ تاکنون بررسی کردهاند و هشدار میدهند پیامدهای باروری بسیار پایین جدیتر از تصورات پیشین است. نکات کلیدی این تحلیل عبارتاند از:
1- شکاف بین عدد و واقعیت: این تحلیل ابتدا هشدار میدهد عدد میزان باروری کل (TFR) بهتنهایی عمق بحران را نشان نمیدهد. بر اساس این پژوهش، وقتی TFR به زیر ۱.۵ فرزند میرسد، زمان نصفشدن جمعیت به حدود ۵۸ تا ۶۷ سال کاهش مییابد. این یعنی جمعیت در یک بازه زمانی به اندازه تقریبا یک تا دو نسل، به نصف میرسد. این میزان در سطح ۱.۰ فرزند، زمان نصفشدن جمعیت را به حدود ۲۶ تا ۳۰ سال میرساند که نشاندهنده شتابگیری ویرانگر کاهش جمعیت است.
۲- حرکت منفی رشد؛ توقفناپذیر: حتی اگر باروری به سطح جانشینی (۲.۱ فرزند) بازگردد، در نتیجه دههها باروری پایین و به دلیل تکانه رشد جمعیتی منفی (کاهش تعداد مادران بالقوه)، کاهش جمعیت برای حداقل ۶۰ سال دیگر ادامه خواهد یافت. به عنوان مثال، در سناریوی ایتالیا که TFR آن در سال ۲۰۰۱ حدود 1.25 بود، اگر TFR بهطور معجزهآسا تا سال ۲۰۴۶ به سطح جانشینی بازگردد، کاهش جمعیت فقط در حدود ۶۰ سال پس از آن متوقف خواهد شد (سال ۲۱۰۶) و جمعیت در آن زمان به کمتر از نصف اندازه اولیه خود خواهد رسید.
3- سالمندی؛ پیامد قطعی: سالمندی جمعیت نتیجه اجتنابناپذیر این روند است. این تغییر ساختاری و در نتیجه برآمدگی سالمندی، هرم سنی کشورها را به یک هرم وارونه تغییر میدهد. در سناریوهای ایتالیا، سهم سالمندان ۶۵ سال به بالا از ۲۰ درصد در سال ۲۰۰۱، حتی با بازگشت باروری، به حدود ۳۶ تا ۳۸ درصد در دهههای آینده خواهد رسید. این افزایش شدید، برآمدگی سالمندی نام دارد و سیستمهای بازنشستگی و بهداشت و درمان را تحت فشار ویرانگری قرار خواهد داد.
۴. کدام کشورها در خط مقدم هستند؟: بر اساس دادههای بینالمللی این تحلیل، کشورهایی که طولانیترین دوره باروری «پایینترین-پایین» (زیر ۱.۳ فرزند) را تجربه کردهاند، بیشتر در معرض خطر قرار دارند. این کشورها عبارتاند از: کره جنوبی (۲۲ سال)، تایوان (۲۱ سال)، اسپانیا (۱۸ سال) و ایتالیا (۱۵ سال). همچنین کشورهایی مانند ژاپن، پرتغال، آلمان و چندین کشور اروپای شرقی نیز دهههاست باروری زیر ۱.۵ را تجربه میکنند.
5- مهاجرت راهحل جادویی نیست: اگرچه مهاجرت میتواند به طور موقت کاهش تعداد کل جمعیت را جبران کند، اما قادر به متوقفکردن روند سالمندی جمعیت نیست. در واقع، اتکای صرف به مهاجرت میتواند در درازمدت با ایجاد نوسانات جدید در هرم سنی، مشکلات ساختاری را پیچیدهتر کند. ترکیب باروری پایین و مهاجرت (که در برخی کشورهای اروپای شرقی دیده میشود)، وضعیت را بحرانیتر میکند.
۶- ریشه تغییر فرهنگی است، نه اقتصادی: این پژوهش استدلال میکند کاهش باروری در کشورهای ثروتمند را نمیتوان صرفا با سیاستهای حمایتی یا مشکلات اقتصادی توضیح داد. به نظر میرسد تغییر فرهنگی عمیقتری در جریان است که در آن، اولویتهای فردی مانند لذتجویی آنی، انعطافپذیری و باز نگهداشتن گزینههای آینده، بر تعهدات بلندمدتی مانند تشکیل خانواده و فرزندآوری غالب شده است.
هشدار ملی: وضعیت ایران در آستانه سرازیری جمعیتی
یافتههای لستهاق و همکاران که بر اهمیت مرز TFR برابر 1.5 و طولانیشدن مدتزمان در این محدوده تأکید دارد، هشداری جدی برای ایران است، زیرا کشورمان در حال ورود به فاز خطرناکی از این تحول جمعیتی است:
۱. فعالشدن تکانه رشد منفی: ایران در حدود یک دهه گذشته، سطح باروری کل (TFR) خود را به زیر سطح جانشینی و در سال گذشته به حدود 1.5 فرزند رسانده است. اگر این روند ادامه یابد، ایران بهزودی وارد چرخه «پایینترین-پایین» (زیر 1.3 فرزند) خواهد شد و تکانه رشد منفی فعال میشود که متوقفکردن کاهش جمعیت را تقریبا ناممکن میکند.
۲. شتاب بیسابقه سالمندی: برخلاف کشورهایی مانند ایتالیا و ژاپن که چندین دهه برای سالمندشدن زمان داشتند، ایران فرایند سالمندی را با سرعت خیرهکنندهای طی میکند. این امر به دلیل انقباض سریع قاعده هرم سنی است (کاهش موالید) و ما را با چالش بزرگ آمادهسازی زیرساختهای اقتصادی و تأمین اجتماعی مواجه میکند.
جمعبندی: زنگ خطری جدی
این تحلیل زنگ خطر شدیدی را برای کشورهایی به صدا درمیآورد که دهههاست در گرداب باروری بسیار پایین گرفتار آمدهاند. پیامدهای کاهش شدید جمعیت و سالمندی بیسابقه، چالشهایی بنیادین برای سیستمهای تأمین اجتماعی، اقتصاد، امنیت ملی و پویایی جامعه ایجاد خواهد کرد. یافتهها هشدار میدهند پنجره فرصت برای اقدام مؤثر بهسرعت در حال بستهشدن است و راهحلهای سادهای مانند تشویق مهاجرت، پاسخگوی ابعاد گسترده این بحران نخواهد بود. جامعه جهانی برای رویارویی با این تغییر پارادایم جمعیتی، نیازمند گفتوگوی فوری و یافتن راهکارهای نوآورانه است.
آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
