گروه شبه‌نظامی سنی جیش‌العدل که در استان سیستان و بلوچستان فعالیت می‌کند، اخیرا در یک پیام ویدیویی و با انتشار یک اساس‌نامه جدید، اعلام کرد که با چند گروه بلوچ دیگر «ائتلافی تازه تشکیل داده» است.

در این پیام، سخنگوی نقاب‌دار این گروه نام ائتلاف را «جبهه مبارزین مردمی» اعلام کرد و گفت هدف از تشکیل آن «افزایش توان مبارزه» علیه جمهوری اسلامی و ایجاد هماهنگی میان گروه‌های عضو است.

این پیام از طریق کانال‌ها و حساب‌هایی منتشر شد که پیش‌تر نیز برای انتشار بیانیه‌ها، پیام‌های صوتی و ویدیویی جیش‌العدل مورد استفاده قرار می‌گرفت. در بیانیه ویدیویی، سخنگوی گروه از «اتحاد نیروهای بلوچ» سخن گفت و اعلام کرد این ائتلاف قرار است چارچوبی مشترک برای ادامه فعالیت‌های گذشته باشد.

علاوه بر جیش‌العدل نام چند گروه دیگر نیز به عنوان اعضای این ائتلاف ذکر شد؛ از جمله «جنبش پادا بلوچ»، «حرکت نصر بلوچ»، «گروه محمد رسول‌الله» و «جنگجویان خودجوش بلوچ». درباره سازوکار همکاری این گروه‌ها، ساختار فرماندهی یا تقسیم نقش‌ها، جزئیات بیشتری ارائه نشد.

این جبهه جدید تنها چند روز پس از اعلام تاسیس خود، در پستی در صفحه تلگرام خود مسئولیت حمله‌ای را در استان سیستان و بلوچستان بر عهده گرفت که در آن چهار نفر از اعضای سپاه پاسداران کشته شدند.

اعلام تشکیل این ائتلاف در شرایطی صورت گرفت که نام جیش‌العدل طی ماه‌های پیش از آن بارها در خبرهای امنیتی ایران مطرح شده بود. در سال‌های اخیر، این گروه مسئولیت خود در چند حمله مرگبار در سیستان و بلوچستان را پذیرفته و حملاتی هم به آن نسبت داده شده است.

تنش‌های نظامی و دیپلماتیک میان ایران و پاکستان که حدود دو سال پیش رخ داد و ایران آن را با فعالیت این گروه مرتبط دانست، باعث شد ابعاد خارجی تحرکات گروه‌های مسلح بلوچ بیش از گذشته در کانون توجه قرار گیرد.

سیستان و بلوچستان از جمله محروم‌ترین استان‌های ایران است که به دلیل قرار گرفتن در مسیر ترانزیت قاچاق از حساسیت امنیتی بالایی برخوردار است. فعالان حقوق بشر می‌گویند متهمان و زندانیان در مناطقی چون سیستان و بلوچستان، کردستان و خوزستان بیشتر با برخوردهای خشن و مجازات‌های سختگیرانه روبرو هستند، اما اطلاع‌رسانی و پوشش رسانه‌ای کمتری درباره آنها انجام می‌شود.

از جندالله تا جیش‌العدل و «جبهه مبارزین مردمی»

جیش‌العدل، که از سوی ایران و ایالات متحده در فهرست گروه‌های تروریستی قرار گرفته است، در سال ۱۳۹۱ اعلام موجودیت کرد و به‌عنوان جانشین گروه «جندالله» شناخته شد که پیش از آن به رهبری عبدالمالک ریگی،‌ در مناطق مرزی ایران فعالیت مسلحانه می‌کرد.

جندالله از اوایل دهه ۱۳۸۰ خورشیدی در سیستان و بلوچستان فعال بود و مجموعه‌ای از حملات مسلحانه، بمب‌گذاری‌ها و گروگان‌گیری‌ها را در این منطقه انجام داد. این حملات به کشته شدن نیروهای امنیتی و غیرنظامیان انجامید و این گروه را به یکی از مهم‌ترین چالش‌های امنیتی جمهوری اسلامی ایران در جنوب شرق کشور تبدیل کرد.

گروگان‌گیری‌های جیش‌العدل بارها اعتراض و واکنش منفی افکار عمومی را در ایران برانگیخته است. در جریان این اقدامات، بسیاری با محکوم کردن جیش‌العدل و ابراز همدردی با گروگان‌ها، خواهان آزادی آنها شده‌اند.

مولوی عبدالحمید، امام جمعه سرشناس اهل سنت زاهدان، همواره حمله و کشتن مرزبانان ایرانی توسط این گروه را به شدت محکوم کرده و در هر مورد خواهان آزادی گروگان‌ها شده بود. او چنین اقداماتی را «به ضرر منطقه سیستان و بلوچستان» دانسته و از این گروه خواسته‌بود «دست از این کار بردارند».

در سال‌های فعالیت جندالله، این گروه مسلح مسئولیت حملاتی مانند انفجار در تجمع‌های مذهبی، حمله به کاروان‌های نظامی، و ربودن نیروهای امنیتی را بر عهده گرفت. این اقدامات واکنش‌های گسترده‌ای در داخل ایران به دنبال داشت و به تشدید اقدامات امنیتی در سیستان و بلوچستان انجامید.

در اسفند سال ۱۳۸۸ وزارت اطلاعات ایران اعلام کرد که عبدالمالک ریگی، رهبر جندالله، را در هواپیمایی که از دوبی عازم قرقیزستان بوده، شناسایی و پس از وادار کردن هواپیما به فرود در ایران دستگیر کرده‌ است.

او در خرداد ۱۳۸۹، با محکوم شدن در اتهاماتی از جمله «محاربه و افساد فی‌الارض، بمب‌گذاری، آدم‌ربایی مسلحانه، قتل عمدی شهروندان و نیروهای امنیتی، راهبندی مسلحانه و ارتباط با سرویس‌های اطلاعاتی بیگانه» اعدام شد.

پس از اعدام او، ساختار جندالله به عنوان یک گروه متمرکز فروپاشید. بخش قابل توجهی از اعضای آن بازداشت یا کشته شدند و فعالیت گروه به شکل محسوسی کاهش یافت. با این حال، شبکه‌های باقی‌مانده به طور کامل از میان نرفتند و در سال‌های بعد، هسته‌هایی از آن‌ها با نام‌ها یا ساختارهای جدید فعالیت خود را از سر گرفتند.

جیش‌العدل در چنین فضایی شکل گرفت و به تدریج جایگاه مسلط‌‌‌تری نسبت به دیگر گروه‌های کوچک‌تر پیدا کرد. این گروه در معرفی خود، پیوند تاریخی‌اش با جندالله را انکار نکرد و در برخی بیانیه‌ها از ادامه «مسیر پیشین» سخن گفت.

بر اساس گزارش‌ها از ابتدای تاسیس جیش‌العدل، رهبری آن را صلاح‌الدین فاروقی بر عهده داشته است. در آبان ۱۴۰۳ گزارش‌هایی از کشته شدن او در «حملات هماهنگ ایران و پاکستان» به مخفیگاه‌های این گروه مسلح در خاک ایالت بلوچستان پاکستان منتشر شد، اما این گزارش‌ها تایید نشد.

به گفته ناظران، جیش‌العدل در مقایسه با جندالله کوشید ساختار منعطف‌تری ایجاد کند. وابستگی کمتر به یک رهبر واحد، تکیه بر هسته‌های پراکنده و نیمه‌مستقل، و استفاده از جغرافیای مرزی برای جابه‌جایی نیروها از ویژگی‌های اصلی این ساختار بود. تحلیلگران می‌گویند این شیوه سازمان‌دهی به گروه امکان داد پس از هر موج فشار امنیتی، فعالیت خود را ادامه دهد.

در طول فعالیت جیش‌العدل، گزارش‌هایی از اختلاف‌های درونی و انشعاب نیز مطرح بوده است. برخی چهره‌ها یا گروه‌ها جدا شده و هسته‌های کوچک‌تری تشکیل داده‌اند. در برخی موارد، این گروه‌ها بعدتر دوباره در جیش‌العدل ادغام شده‌اند.

این گروه در طول زمان دچار تغییرات ساختاری شده، اما فعالیت آن متوقف نشده است. اکنون به نظر می‌آید با اعلام تشکیل «جبهه‌ مبارزین مردمی» این گروه تلاش می‌کند مرحله جدیدی از فعالیت‌های خود را آغاز کند.

ائتلاف جدید شامل چه گروه‌هایی است؟

به گفته سخنگوی «جبهه مبارزین مردمی» تاکنون چند گروه در این ائتلاف به جیش‌العدل پیوسته‌اند. نام بیشتر این گروه‌ها پس از اعلام تشکیل جبهه جدید مطرح شده و جزییاتی درباره آن‌ها در اساسنامه این جبهه آمده است. اما گزارش‌ها و اطلاعات تاییدشده چندانی درباره فعالیت‌های احتمالی آن‌ها در دست نیست.

بر اساس گزارش‌های موجود و اساسنامه ائتلاف جدید، «جنبش پادا بلوچ» در سال ۱۳۹۶ با فعالیت‌های فردی به نام محمود بلوچ، برای ادامه فعالیت‌های «نهضت عدالت بلوچستان» راه‌اندازی شد. گفته می‌شود این تشکل عمدتا در فضای رسانه‌ای و مجازی فعال بوده و تلاش کرده وضعیت سیاسی، فرهنگی و حقوقی شهروندان بلوچ را برجسته کند. تا پیش از اعلام موجودیت این جنبش در قالب ائتلاف جدید، سابقه‌ای از عملیات مسلحانه از این گروه گزارش نشده است.

«حرکت نصر بلوچستان» در سال ۱۳۸۵ تاسیس شد. این گروه پس از تاسیس، هدف یک عملیات امنیتی در مدرسه چاه‌جمال ایرانشهر قرار گرفت و چندین نفر از رهبران و اعضای آن دستگیر شدند. عبدالقدوس ملازهی و محمد یوسف سهرابی،‌ دو روحانی سنی که به عنوان رهبران آن شناخته می‌شدند درسال ۱۳۸۷ اعدام شدند و این گروه تا سال‌ها غیرفعال بود. اما در ائتلاف جدید بار دیگر از این عنوان استفاده شده است، گرچه درباره ساختار فعلی یا رهبری آن اطلاعات مستقلی منتشر نشده است.

«گروه محمد رسول‌الله» از جمله گروه‌های قدیمی‌تر مسلح است که در اواسط دهه ۱۳۷۰ توسط مولابخش درخشانی، تشکیل شد. این گروه در فاصله ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ عملیات‌هایی علیه نیروهای امنیتی و نظامی در بلوچستان انجام داد. از جمله اقدامات آن، ترور رئیس اداره اطلاعات استان و انتشار اسنادی بود که با عنوان طرح‌های امنیتی حکومت برای منطقه معرفی شد. پس از کشته شدن موسس گروه، فرماندهی آن به حاجی واحدبخش رسید. در سال‌های بعد، برخی اعضای سابق آن به گروه جندالله پیوستند.

بر اساس گزارش‌ها «جنگجویان خودجوش بلوچ» به هسته‌های مسلح پراکنده‌ای اطلاق می‌شود که در سال‌های اخیر، به ویژه پس از وقایعی مانند «جمعه خونین زاهدان» در جریان اعتراض‌های «زن،‌ زندگی، آزادی»، بدون وابستگی تشکیلاتی فعالیت کرده‌اند. اساسنامه «جبهه مبارزین مردمی» می‌گوید این افراد پس از مدتی فعالیت مستقل، به صورت منسجم‌تر وارد ساختار ائتلاف شده‌اند و افزوده است که تجربه‌های «بسیاری از این جنگجویان» می‌تواند باعث «تقویت بنیه رزمی» جبهه جدید شود.

اهداف،‌ مواضع سیاسی و شیوه سازمان‌دهی

ائتلاف «جبهه مبارزین مردمی» اهداف خود را در قالب مقابله با جمهوری اسلامی با تمرکز بر استان سیستان و بلوچستان، تعریف کرده است. در اساسنامه آن، بر «احیای کرامت انسانی، فرهنگی، اقتصادی و مذهبی مردم» و نیز «پاسخ به سرکوب‌های حکومتی» تاکید شده است.

این ائتلاف خود را مخالف «ساختار حاکمیت ولایت فقیه» معرفی می‌کند و خواهان تغییرات بنیادین در نظام سیاسی ایران است.

سخنگوی آن در بیانیه ویدئویی خود، این ائتلاف را برخاسته از «تجربه‌های میدانی و زیسته» معرفی کرده و از احزاب و نیروهای مخالف دعوت کرده که با کنار گذاشتن مرزبندی‌های سیاسی، به آن بپیوندند.

این جبهه هم مانند جیش‌العدل، بر مبارزه علیه نیروهای امنیتی ایران تاکید کرده، اما گفته است مبارزه را «امری چند بعدی می‌داند و خواسته‌های خود را، ضمن به‌کارگیری دفاع مشروع، از طریق فعالیت‌های رسانه‌ای، سیاسی، دیپلماتیک، فرهنگی، اجتماعی و گفت‌وگو با طرف‌های مختلف» پیگیری می‌کند.

انتخاب نام غیرمذهبی برای این ائتلاف، لحن و ادبیات فراگیرتر، و تاکید بر مفاهیم حقوق بشری، از جمله مسائلی است که در بیانیه و اساسنامه این جبهه جلب توجه می‌کند.

جیش‌العدل در مقاطعی با مواضع جدایی‌طلبانه خود در قالب آنچه «آزادی بلوچستان» می‌خواند، فعالیت می‌کرد، اما به نظر می‌آید در پیام مربوط به تشکیل جبهه مبارزین مردمی، تمرکز اصلی بر مفاهیمی عام‌تر مانند «مبارزه با استبداد»، «بی‌عدالتی» و «اتحاد مردمی» قرار دارد و اشاره مستقیمی به استقلال یا جدایی‌طلبی در آن دیده نمی‌شود.

رسانه‌های ایران چه می‌گویند؟

رسانه‌های داخلی ایران عمدتا اعلام تشکیل این جبهه جدید را بی‌اهمیت جلوه داده‌اند و برخی نیز به تحلیل امنیتی و راهبردی این اقدام پرداخته‌اند.

خط مشترک در گزارش‌ها و تحلیل‌های رسانه‌های نزدیک به حکومت چون فارس، تسنیم و کیهان، توصیف این حرکت به عنوان نوعی «پوست‌اندازی اجباری» یا «برندسازی جدید» جیش‌العدل است که به نوشته آن‌ها برای بقا و ادامه فعالیت این گروه طراحی شده است.

خبرگزاری تسنیم این اقدام را تلاش برای پنهان کردن «کارنامه‌ای مملو از ترور، کودک‌کشی و اقدامات ضد مردمی» توصیف کرد و نوشت گروه‌های حاضر در این ائتلاف یا در سال‌های اخیر غیرفعال بوده‌اند یا صرفا نامی از آن‌ها باقی مانده است. تسنیم این ائتلاف را بازسازی همان گروه قدیمی دانسته که با «تغییری ظاهری برای بقا» به دنبال «جلب حمایت مالی و لجستیکی حامیان خارجی» است.

خبرگزاری فارس نیز در گزارشی مشابه، این تغییر را «پوست‌اندازی» جندالله و جیش‌العدل دانست و با تاکید بر این که «تاریخ مصرف» جیش‌‌العدل پایان یافته، مدعی شد که این گروه اکنون به دنبال «مجاب کردن» موساد برای «حمایت دوباره» است. فارس نوشته است گروه‌های حاضر در ائتلاف جدید «در سال‌های اخیر تقریبا هیچ تحرکی نداشته‌اند و فقط یک نام از آنها باقی مانده است».

روزنامه کیهان نوشته است که جیش‌العدل، پس از آنکه «ظاهر پوشالی عدالت‌خواهانه‌اش بین مردم و به‌ویژه قوم بلوچ از میان رفت»، تلاش کرده با تغییر نام و ادغام گروه‌های همسو «پوششی» برای بازسازی درونی خود ایجاد کند.

کیهان هدف از این اقدام را «ری‌برندینگ» و جلب حمایت‌های خارجی عنوان کرده است. گزارش این روزنامه به موارد متعددی از حملات منتسب به این گروه در استان سیستان و بلوچستان اشاره کرده و این اقدام را به معنای «اعتراف رسمی به ورشکستگی ایدئولوژیک و تبلیغاتی» جیش‌العدل دانسته است.

سایت انصاف‌نیوز، در گزارشی به قلم از مصطفی نجفی، «تحلیلگر سیاست خارجی»، تشکیل جبهه جدید را «تلاشی کم‌سابقه برای بازآرایی صحنه نبرد، بازاریابی تروریستی و خروج از بحران» توصیف کرده است. نویسنده مقاله هشدار داده است که اگر این ادغام تثبیت شود، ممکن است مرحله‌ای تازه در سازمان‌یابی گروه‌های مسلح در شرق ایران آغاز شود. او همچنین احتمال پیوند این جبهه با «شبکه‌های سلفی فرامنطقه‌ای» و تبدیل شرق ایران به «جبهه‌ای نیابتی در معادلات ایران، آمریکا و اسرائیل» را مطرح کرده است.