آمارهای تازه منتشرشده گمرک ایران درباره صادرات فرش دستباف، بار دیگر زنگ خطر را برای یکی از قدیمیترین و ریشهدارترین صنایع کشور به صدا درآورده است، صنعتی که روزگاری نهتنها یکی از ستونهای اصلی صادرات غیرنفتی ایران بود، که نماد هویت فرهنگی و هنری ایران در بازارهای جهانی به شمار میآمد. دادههای مربوط به هفتماهه نخست سال ۱۴۰۴ نشان میدهد روند نزولی صادرات فرش دستباف نهتنها متوقف نشده، که نشانههای نگرانکننده تعمیق این بحران در حال نمایان شدن است.
بر اساس آمار رسمی گمرک، مجموع ارزش صادرات فرش دستباف ایران در هفت ماه نخست سال جاری تنها ۲۳.۵ میلیون دلار بوده است، رقمی که در مقایسه با صادرات سالانه ۵۵۷.۴ میلیون دلاری این کالا در اواخر دهه ۱۳۸۰، عمق سقوط جایگاه فرش دستباف در سبد تجارت خارجی کشور را بهروشنی نشان میدهد. این مقایسه بهخوبی گویای آن است که فرش دستباف ایرانی، که زمانی یکی از پیشرانهای اصلی صادرات غیرنفتی محسوب میشد، امروز به کالایی حاشیهای با سهمی محدود در اقتصاد صادراتی ایران بدل شده است.
کاهش صادرات فرش دستباف پدیدهای مقطعی یا ناشی از یک شوک کوتاهمدت نیست. بررسی دادههای سالهای گذشته نشان میدهد این صنعت طی بیش از یک دهه، بهصورت تدریجی اما پیوسته در مسیر افول حرکت کرده است. هرچند ثبت صادرات ۴۱ میلیون و ۷۰۰ هزار دلاری در سال ۱۴۰۳ و رشد سهدرصدی در قیاس با سال قبل، امیدهایی محدود درباره احتمال توقف این روند ایجاد کرد، اما آمار هفتماهه سال ۱۴۰۴ نشان میدهد این بهبود نهتنها تثبیت نشده، که بار دیگر در مسیر افول قرار گرفته است.
اهمیت این روند نزولی از آنجا دوچندان میشود که به یاد آوریم فرش دستباف صرفا یک کالای تجاری نیست. این محصول حامل بخشی از تاریخ، هنر، مهارت و هویت فرهنگی ایران است و کاهش صادرات آن به معنای کمرنگ شدن حضور ایران در یکی از قدیمیترین بازارهای سنتی جهانی است، بازاری که اکنون رقبا با بهرهگیری از خلل ایجادشده سهم بیشتری از آن را تصاحب کردهاند.
فرشهای نفیس هم در امان نماندند
بررسی جزئیتر آمارها نشان میدهد کاهش صادرات تنها به فرشهای معمولی محدود نیست و دامنگیر فرشهای نفیس و تمام ابریشم نیز شده است؛ محصولاتی که همواره گرانترین و لوکسترین بخش صادرات فرش ایران شناخته میشدند. مطابق آمار رسمی، در هفت ماه نخست سال ۱۴۰۴ درمجموع ۲۸ تن فرش تمام ابریشم دستباف به ۲۵ کشور صادر شده که ارزش دلاری آن تنها ۳.۱۶ میلیون دلار بوده است.
در میان مقاصد صادراتی، آلمان با واردات ۱۸ تن در صدر قرار دارد. با این حال، نکته قابلتوجه آن است که بهرغم سهم ۶۵ درصدی آلمان از صادرات فرش تمام ابریشم ایران، ارزش دلاری صادرات به این کشور تنها ۶۰۰ هزار دلار ثبت شده است؛ موضوعی که بهروشنی از کاهش شدید قیمت متوسط این کالا در بازارهای سنتی اروپا حکایت دارد.
در مقابل، امارات متحده عربی با واردات کمتر (حدود چهار تن)، ارزشی معادل یک میلیون و ۱۹۰ هزار دلار برای فرشهای وارداتی ثبت کرده است. این اختلاف، نشاندهنده تمرکز بازار امارات بر فرشهای نفیس، ابعاد بزرگ و با ارزش افزوده بالاتر است. پس از این دو کشور، ژاپن، چین، کانادا و جمهوری چک در فهرست واردکنندگان قرار دارند و کشورهایی نظیر اتریش، انگلیس، فرانسه، ایتالیا، سوئیس، سوئد، قطر، ترکیه و هند نیز در زمره مقاصد صادراتی فرش تمام ابریشم ایران دیده میشوند، مقاصدی که حجم صادرات به آنها در مقایسه با سالهای اوج، بهشدت کاهش یافته و در برخی موارد به چند تخته فرش محدود است.
از دست رفتن اعتبار جهانی؛ فراتر از تحریمها
در واکنش به این آمارها، رئیس مرکز ملی فرش ایران، از افول جایگاه و اعتبار جهانی فرش دستباف ایران بهمنزله مهمترین چالش امروز این صنعت یاد کرده است. زهرا کمانی در حاشیه شانزدهمین نمایشگاه فرش دستباف تاکید کرد ایران که روزگاری با صادراتی بالغ بر دو میلیارد دلار در صدر بازار جهانی قرار داشت، امروز به کمتر از ۵۰ میلیون دلار صادرات رسیده و جایگاه نخست خود را واگذار کرده است.
به گفته او، تحریمهای خارجی تنها یکی از عوامل این سقوط است و مجموعهای از مشکلات داخلی نیز در تضعیف توان رقابتی صادرکنندگان نقش داشتهاند، ازجمله پیچیدگیهای مالیاتی، الزام به رفع تعهدات ارزی، مشکلات عبور موقت، فرایند اداری کارت بازرگانی، دشواری گشایش السی، نوسانات شدید نرخ ارز و فرایندهای فرسایشی اداری که هزینه و مخاطره صادرات را به میزان محسوسی افزایش دادهاند.
یکی از چالشهای کمتر دیدهشده، محدودیتهای گمرکی مربوط به فرشهای قدیمی و دارای قدمت است، فرشهایی که از ارزشمندترین اقلام صادراتی ایران محسوب میشوند. برخی مقررات موجود، امکان بازگشت این فرشها به کشور برای مرمت و احیا را عملا ناممکن کردهاند، در حالی که این فرایند بخشی جداییناپذیر از چرخه تجارت فرشهای تاریخی در بازارهای جهانی است.
در همین زمینه، عضو هیئت نمایندگان اتاق تهران با اشاره به تبصره ماده ۱۲۱ آییننامه اجرایی گمرک گفته است: «بازگشت فرشهای ایرانی که در خارج از کشور انباشته شده و نیازمند تعمیر یا احیا هستند، عملا ممکن نیست؛ مسئلهای که هم موجب افت قیمت در بازارهای قدیمی میشود و هم فرصت ورود به بازارهای جدید را از صادرکنندگان میگیرد.»
مرتضی حاجیآقامیری همچنین از دست رفتن بازار آمریکا پس از اعمال تحریمها را یکی از عوامل کلیدی کاهش صادرات دانسته است؛ بازاری که پیش از تحریمها، مهمترین مقصد فرش دستباف ایران به شمار میرفت و خروج ایران از آن میدان را برای رقبا باز گذاشت.
رقبا با نام ایران، مهاجرت بافندگان
کارشناسان صنعت فرش تایید میکنند امروز فرشهایی که در چین، افغانستان، هند و پاکستان تولید میشوند، با نام فرش ایرانی در بازارهای جهانی عرضه میشوند و حتی در بازار داخلی نیز جای خود را باز کردهاند. رئیس موزه فرش ایران خردادماه ۱۴۰۳ از کشف محمولههایی از فرش افغان در بازار تهران خبر داده بود که به نام فرش دستباف ایرانی فروخته میشدند.
در کنار این چالشها، افت صادرات پیامد اجتماعی مهمی نیز داشته است: مهاجرت نیروی انسانی متخصص. نبود حمایت موثر، رکود کارگاهها و کاهش صرفه اقتصادی، بسیاری از طراحان و استادکاران فرش را به مهاجرت به ترکیه و دیگر کشورهای منطقه سوق داده است؛ روندی که نهتنها تولید، که انتقال دانش و فرهنگ چند هزارساله فرش ایرانی را نیز در معرض تهدید قرار داده است.
نشانه دیگر افول این صنعت، تغییر جایگاه ایران در زنجیره تامین مواد اولیه است. ایران که زمانی از صادرکنندگان اصلی پشم و ابریشم بود، امروز به واردکننده این مواد تبدیل شده است. نبود صنایع فراوری موجب شده سالانه حدود ۶۰ میلیون کیلوگرم پشم در کشور به هدر رود و همزمان، کشور ناگزیر از واردات پشم فراوریشده شود. فعالان این حوزه میگویند کاهش سودآوری و افت صادرات، سرمایهگذاران را از ورود به این بخش منصرف کرده است.
مجموع این عوامل سبب شده ایران در فاصله سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ از جایگاه نخست تجارت جهانی فرش دستباف با سهم ۲۵ درصدی، به رتبه ششم با سهم ۷.۴ درصدی سقوط کند و کشورهایی مانند هند با سهم ۳۰ درصدی، جای آن را در صدر بازار جهانی بگیرند. مسیری که اگر اصلاح نشود، فرش دستباف ایران را بیش از پیش از متن اقتصاد جهانی به حاشیه میراند، حاشیهای که اینبار صرفا یک عدد و آمار نیست، بلکه تهدیدی جدی برای یکی از کهنترین نمادهای فرهنگی و اقتصادی ایران است.
