همزمان با تشدید بارش برف و باران در استانهای مختلف ایران، تازهترین دادههای رسمی نشان میدهد که وضعیت منابع آب کشور همچنان شکننده و نگرانکننده است. برخلاف انتظار عمومی مبنیبر اثرگذاری سریع سامانههای بارشی پاییزی بر ذخایر سدها، میزان ورودی آب به مخازن سدهای کشور در پاییز امسال نهتنها به سطح سال گذشته نرسیده، که کاهش معناداری داشته است- کاهشی که درباره عمق بحران آب و کارآمدی سیاستهای مدیریت منابع آبی پرسشهای جدی ایجاد میکند.
طبق آمارهای رسمی، از ابتدای مهرماه ۱۴۰۴ تا بیستونهم آذرماه، مجموع ورودی آب به سدهای کشور به چهار میلیارد و ۹۰ میلیون مترمکعب رسیده است. این رقم در مقایسه با ورودی پنج میلیارد و ۴۰ میلیون مترمکعبی مدت مشابه سال آبی گذشته، کاهش ۱۹ درصدی را نشان میدهد. به بیان دیگر، حتی بهرغم بارشهای مقطعی و گاه شدید پاییزی، شکاف میان وضعیت فعلی منابع آبی و سال گذشته همچنان پابرجا است.
این کاهش ورودی، مستقیما در حجم ذخایر سدها بازتاب یافته است. ذخایر فعلی سدهای کشور در پایان پاییز امسال بهطور متوسط ۲۲ درصد کمتر از مدت مشابه سال ۱۴۰۳ برآورد میشود. درحالیکه در آخرین روز پاییز سال گذشته، حجم ذخایر سدها ۲۲ میلیارد و ۵۳۰ میلیون مترمکعب بود، این عدد اکنون فاصله قابلتوجهی با آن سطح دارد. چنین اختلافی بهروشنی نشان میدهد که بارشهای هفتههای اخیر، دستکم تا این مقطع، نتوانستهاند کمبارشی انباشته از ابتدای سال آبی را جبران کنند.
در شرایطی که کشور وارد فصل زمستان شده است، مجموع آب ذخیرهشده در سدهای ایران ۱۷ میلیارد و ۴۶۰ میلیون مترمکعب اعلام شده، رقمی که به معنای پر بودن تنها ۳۴ درصد ظرفیت مخازن و خالی بودن ۶۶ درصد آنها است. این نسبت زنگ خطری جدی برای ماههای پیش رو بهویژه در آستانه بهار و تابستان آینده است، فصولی که اوج مصرف آب شرب و کشاورزی در آنها رقم میخورد.
تهران در مرز بحران
در میان استانهای کشور، وضعیت منابع آبی تهران بیش از دیگر مناطق در کانون توجه قرار دارد. دادههای مربوط به سدهای تامینکننده آب پایتخت نشان میدهد که شرایط بحرانی ماههای گذشته همچنان ادامه دارد و حتی تثبیت شده است. مجموع سدهای تهران در پایان فصل پاییز عملا در همان نقطه بحرانی پیشین قرار دارند و نشانه بهبود پایدار در آنها دیده نمیشود.
سد کرج، یکی از مهمترین منابع تامین آب شرب تهران، اکنون تنها هفت میلیون مترمکعب ذخیره دارد. این در حالی است که در زمان مشابه سال گذشته، حجم آب ذخیرهشده در این سد ۵۸ میلیون مترمکعب بود. به این ترتیب، ذخیره سد کرج طی یک سال کاهش ۵۱ میلیون مترمکعبی داشته است، کاهشی که بهتنهایی گویای عمق بحران در این حوضه است.
وضعیت سد لتیان نیز تفاوت چندانی با سد کرج ندارد. این سد در حال حاضر تنها هفت میلیون مترمکعب آب ذخیره دارد، رقمی که بهمعنای خالی بودن بیش از ۹۲ درصد ظرفیت آن است. در مدت مشابه سال ۱۴۰۳، حجم ذخیره سد لتیان ۲۲ میلیون مترمکعب گزارش شده بود. مقایسه این دو عدد افت شدید سطح ورودی و ذخیره آب در سال جاری را بهروشنی نشان میدهد.
سدهای طالقان، ماملو و لار نیز بهترتیب ۱۱۹، ۱۸ و ۱۰ میلیون مترمکعب ذخیره دارند. این سدها در مقایسه با زمان مشابه در سال گذشته، بهترتیب با کاهش ۱۰۸، ۱۶ و ۱۲ میلیون مترمکعبی مواجه شدهاند. مجموعه این دادهها تصویری نگرانکننده از وضعیت منابع آب سطحی پایتخت ترسیم میکند.
عامل نگرانکننده دیگر، تداوم پیشی گرفتن میزان خروجی سدهای تهران از ورودی آنها است. این بیتوازنی نشان میدهد که حتی بارشهای دو هفته گذشته نیز نتوانسته روند کاهشی ذخایر را متوقف کند. هرچند کاهش ۱۲ درصدی مصرف مشترکان تهرانی، اجرای طرحهای نشتیابی شبکه و نصب یک میلیون قطعه لوازم کاهنده مصرف ازسوی متولیان آب بهمنزله اقدامات کنترلی مطرح میشود، اما واقعیت این است که این تدابیر تنها از خروج برخی سدها از مدار جلوگیری کرده و بحران را ریشهای حل نکردهاند.
محسن اردکانی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران، با اشاره به ششمین سال خشکسالی پیاپی اعلام کرده است که بهرغم شرایط سخت، تامین ۱۶ هزار و ۳۸۲ لیتر بر ثانیه آب از منابع زیرزمینی، ازجمله حفر و بهسازی چاهها و بررسی قنوات، به پایداری نسبی شبکه کمک کرده است. با این حال، تاکید مداوم این شرکت بر ضرورت کاهش مصرف، نشان میدهد که حاشیه امن منابع آبی تهران همچنان بسیار محدود است.
کاهش ذخایر در ۵۷ سد کشور
بحران آب به تهران محدود نمیشود و بررسی وضعیت سدهای دیگر استانها نیز تصویر امیدوارکنندهای ارائه نمیدهد. بر اساس گزارش دفتر مطالعات پایه منابع آب، از ابتدای سال آبی تا بیستونهم آذر ۱۴۰۴، از مجموع ۶۴ سد بزرگ کشور، موجودی مخزن ۵۷ سد کاهش یافته و تنها هفت سد افزایش ذخیره داشتهاند.
سد شمیل و نیان در استان هرمزگان در مقایسه با سال گذشته با کاهش ۱۰۰ درصدی مواجه شدهاند و سد سفیدرود گیلان نیز ۷۷ درصد افت ذخایر را ثبت کرده است. هرچند وقوع سیلابهای اخیر در هرمزگان میتواند تا حدی از وخامت وضعیت سد شمیل و نیان بکاهد، اما این اثر احتمالی هنوز در آمارهای رسمی منعکس نشده است.
در استان خراسان رضوی، سدهای دوستی و طرق در قیاس با سال قبل بهترتیب ۸۲ و ۵۳ درصد کاهش ذخایر داشتهاند. سدهای کرخه، استقلال، دلواری، تهم، نسا، رودبال داراب و نهرین نیز در فهرست سدهایی قرار دارند که میزان پرشدگی آنها بیش از ۵۰ درصد کمتر از سال ۱۴۰۳ است.
سد زایندهرود، بهرغم قرار گرفتن در کانون توجه افکار عمومی، همچنان وضعیت نامناسبی دارد. حجم آب پشت این سد ۱۱۳ میلیون مترمکعب اعلام شده که تنها ۹ درصد ظرفیت مخزن را شامل میشود و در مقایسه با سال گذشته نیز ۳۱ درصد کاهش نشان میدهد. اگرچه بارش برف سنگین روزهای اخیر میتواند به افزایش نسبی ورودی این سد کمک کند، اما کارشناسان تاکید دارند که این افزایش لزوما پایدار نخواهد بود.
رفع خشکسالی یا مسکن موقت
در چنین شرایطی امیدها به تداوم بارشها و بهویژه پیشبینی بارش برف در تهران طی دو هفته ابتدایی دیماه افزایش یافته است. برخی کارشناسان هواشناسی معتقدند که هفته دوم دیماه ممکن است با بارشهای موثر و بهبود کیفیت هوا در تهران و کرج همراه باشد. با این حال، با توجه به تحقق نیافتن برخی پیشبینیهای گذشته، احتمالا این برآوردها تا زمان وقوع، مبنای قطعی تصمیمگیری قرار نمیگیرد.
در سطح ملی نیز کارشناسان اقلیمی درمورد تفسیر خوشبینانه از بارشهای اخیر، هشدار میدهند. احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، تاکید کرده است که هرچند برخی استانها مانند خراسان رضوی، خراسان جنوبی، کرمان، هرمزگان، بوشهر و فارس بارشهای قابلتوجهی داشتهاند و حتی در مناطقی بارندگی بیش از حد طبیعی ثبت شده است، اما کمبارشی در بخشهایی از ایران همچنان تا ۹۰ درصد گزارش میشود. به گفته او، این ناهمگنی بارشها مانع از آن میشود که بتوان از ورود کشور به دوره ترسالی سخن گفت.
یکی از محورهای توجه عمومی در روزهای اخیر، احتمال احیای بخشی از دریاچه ارومیه بوده است. تصاویر ماهوارهای از شکلگیری لکههایی از جریان آب در این دریاچه خبر میدهند، اما متخصصان منابع آب هشدار میدهند که تراز دریاچه همچنان پایینتر از سال گذشته است و نباید ورودیهای اخیر را نشانه احیای پایدار تلقی کرد.
در همین زمینه، مهدی زارع، کارشناس محیط زیست، با اشاره به تداوم اثرات خشکی شدید تابستان گذشته میگوید، بارشهای اخیر تنها مسکنی موقت برای وضعیت بحرانی فعلی به شمار میآید. به باور او، احیای واقعی منابع آبی به مدیریت دقیق ورودیها در ماههای آینده وابسته است، مدیریتی که باید از برداشت بیرویه آب از طریق موتورپمپها و نهرهای سنتی جلوگیری کند.
