برزین ضرغامی، مدیرعامل صندوق توسعه صنایعدستی، فرش دستباف و احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی، بهتازگی از دستیابی به توافقی برای بهرهبرداری از طبقه دوم میدان نقش جهان، یادگار بهجامانده از دوران صفوی خبر داد. طرحی که هرچند مسئولان میراث فرهنگی ادعا میکنند در چارچوب صیانت از میراث تاریخی اجرا میشود، انتقاد کارشناسان را در پی داشته است. آنها با استناد به تجربههای پیشین و ماهیت حساس این میدان ثبت جهانی، هرگونه مداخله و بهرهبرداری از طبقه دوم را اقدامی پرخطر میدانند و معتقدند در شرایط فعلی، موثرترین شیوه حفاظت از نقش جهان پرهیز از دستکاری در آن است.
از گفتههای امیر کرمزاده، مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان، چنین برمیآید که بهرهبرداری از طبقه دوم میدان نقش جهان مانند برخی دیگر از آثار تاریخی، به بخش خصوصی واگذارشده و در صندوق توسعه صنایعدستی، فرش دستباف و احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی در این فرایند نقش نظارتی را ایفا میکند.
ماموریت «صندوق توسعه صنایعدستی، فرش دستباف و احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی» برخلاف نام بلندبالایی که برایش انتخاب شده است، در واگذاری میراث فرهنگی و تاریخی به بخش خصوصی خلاصه میشود. به این ترتیب که نقش واسطه را ایفا میکند و آثار تاریخی، از کاروانسراها و خانههای تاریخی گرفته تا مکانهایی مهمتر مانند طبقه دوم میدان نقش جهان را چارچوب بهرهبرداری و انتفاع اقتصادی، به سرمایهگذاران میسپارد.
توجیه رایج مسئولان میراث فرهنگی برای این واگذاریها کمبود بودجه دولتی و ضرورت مشارکت بخش خصوصی در حفاظت و مرمت آثار تاریخی است. با این حال، کارشناسان میراث فرهنگی بارها هشدار دادهاند که انتخاب بهرهبرداران نه بر اساس شایستگی تخصصی و دغدغهمندی فرهنگی، بلکه بر پایه روابط، لابیگری و منافع اقتصادی صورت میگیرد و در نتیجه موجب تشدید آسیب به میراث تاریخی میشود.
در چنین شرایطی، انتشار خبر بهرهبرداری از طبقه دوم میدان نقش جهان نگرانکنندهتر میشود؛ چرا که هنوز چشمانداز روشنی از نوع کاربری، حدود مداخله و پیامدهای آن ارائه نشده است.
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان با اینکه فضای طبقه دوم میدان نقش جهان طی حدود ۱.۵ سال گذشته برای اجرای آنچه «فعالیت فرهنگی» خوانده میشود به سرمایهگذار واگذار شد، ادعا میکند که طرح پیشنهادی «بارها در شورای فنی صندوق احیا، با حضور کارشناسان خبره میراث فرهنگی، بررسی و در نهایت به تصویب رسیده است».
به گفته این مقام دولتی، محدوده اجرای طرح به فاصله میان مسجد جامع عباسی و مسجد شیخ لطفالله محدود میشود و فضاهای مجاور، از جمله کاروانسرای پشت مسجد شیخ لطفالله و مجموعه موسوم به نقشخانه نیز در برنامه احیا قرار دارند. کرمزاده هدف نهایی این پروژه را شکلگیری مجموعهای «کاملا فرهنگی» عنوان کرد و مدعی شد که «هیچگونه کاربری مغایر با شان تاریخی و هویتی میدان در آن پیشبینی نشده است».
کرمزاده مدعی است که بهرهبردار حق هیچگونه مداخله تاسیساتی مخرب ندارد و تمامی فعالیتهای پذیرایی و خدماتی در طبقه پایین و خارج از محدوده حساس طبقه دوم انجام خواهد شد و فضای فوقانی صرفا به فعالیتهای فرهنگی اختصاص مییابد تا تابآوری بنای تاریخی در برابر فشار گردشگران آسیب نبیند.
با این حال، کارشناسان درباره تحقق این وعدهها تردید دارند. تجربههای پیشین در اصفهان، از کاخ عالیقاپو تا کاخ چهلستون، نشان داده فاصله میان مصوبههای کاغذی و واقعیت میدانی بسیار عمیق است.
ضمن اینکه به قول کارشناسان، بدون کاربری بودن طبقه دوم میدان نقش جهان اساسا بخشی از هویت معماری و بصری این میدان است. مهدی جعفری نوگرایی، کنشگر میراث فرهنگی، در گفتگو با روزنامه پیام ما، ضمن تاکید بر این موضوع گفت: «طبقه دوم میدان نقش جهان نه فضایی خالی برای تعریف عملکرد جدید، بلکه عنصری مکمل در نظام تقارن، ریتم بصری و نقطه طلایی این میدان است. از این منظر، هرگونه تعریف کاربری با عنوان فرهنگی به معنای مداخله در این نظام ظریف و تاریخی خواهد بود.»
او با اشاره به وضعیت طبقه دوم کاخ هشتبهشت که سالها است به دلیل کمبود نیروی حفاظتی بسته مانده، گفت نهادی که توان حفاظت از فضاهای موجود را ندارد، چگونه قصد دارد فضایی به این درجه از حساسیت را به روی تردد عمومی بگشاید. او همچنین افزایش تردد در طبقه دوم میدان نقش جهان را «آسیب بالقوه» توصیف کرد.
این کنشگر میراث فرهنگ همچنین عملکرد صندوق احیا در سالهای گذشته را زیر زیر ذرهبین برد و ارائه گزارش شفاف از میزان موفقیت پروژههای واگذاریشده، محل هزینهکرد درآمدها و سرنوشت قراردادهای لغوشده را خواستار شد. به باور او، پیش از ورود به حساسترین اثر ثبت جهانی ایران لازم بود کارنامه صندوق در بناهای کمخطرتر، بهطور شفاف در معرض قضاوت افکار عمومی قرار گیرد.
به گفته جعفری، گردشگری که از هزاران کیلومتر دورتر برای دیدن میدان نقش جهان به اصفهان میآید، مواجهه با تصویری اصیل و تاریخی را انتظار دارد، نه چادرها، بازارچهها و کاربریهایی که پیوست فرهنگی متناسبی ندارند. او همچنین تاکید کرد که هیچ پیوست فرهنگی، قویتر از خود بازار تاریخی نقش جهان نیست که قدمتی بیش از ۴۰۰ سال دارد.
از میراث صفوی تا ثبت جهانی
میدان نقش جهان در اوایل قرن یازدهم هجری و در اوج قدرت صفویان، به فرمان شاهعباس اول ساخته شد تا تجسم عینی از جهانبینی دوران صفوی و پیوندی میان سیاست، دین، تجارت و زندگی شهری باشد.
معماری منسجم و حسابشده این مجموعه ترکیبی نمادین از ارکان اصلی جامعه را در چهار سوی خود جای داده است: مسجد جامع عباسی (سلطانی) بهعنوان مظهر قدرت مذهبی و عظمت هنر اسلامی، مسجد شیخ لطفالله در مقام نیایشگاه خصوصی و شاهکار کاشیکاری معرق، کاخ عالیقاپو به عنوان نماد حاکمیت دنيوی و مرکز دیپلماسی و بازار قیصریه که شریان اقتصادی شهر را به این کانون متصل میکرد. این چیدمان میدان را به الگویی کمنظیر در شهرسازی ایرانیــاسلامی بدل کرده است که در آن، معنویت، معیشت و سیاست در کمال تعادل با یکدیگر همزیستی دارند.
اهمیت استثنایی این مجموعه سبب شد میدان نقش جهان در سال ۱۳۵۸، بهعنوان یکی از نخستین آثار ایران، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد.
میدان نقش جهان و تهدیدها
در بیش از چهار دهه گذشته، میدان نقش جهان با مخاطراتی جدی روبرو بود که تداوم حضور آن را در فهرست میراث جهانی با چالش مواجه کرده است. جنجالیترین این تهدیدها احداث برج جهاننما در حریم بصری میدان بود که با شکستن خط آسمان، یونسکو را تا آستانه قرار دادن این اثر در فهرست «میراث در خطر» پیش برد و سرانجام با تعدیل طبقات برج در دهه ۱۳۸۰ مرتفع شد. علاوه بر آن، پدیده فرونشست زمین ناشی از خشکی زایندهرود و برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی، اکنون به شکلی خاموش پیبنای بناهای تاریخی این مجموعه را تهدید میکند.
همچنین، نفوذ رطوبت به کاشیکاریها، آلودگیهای محیطی و فشارهای ناشی از نوسازی بافت پیرامونی، همواره این «کل یکپارچه» را در معرض آسیبهای کالبدی قرار داده است. یکی از مهمترین آسیبها و مخاطرات نیز مرمت غیراصولی آثار میدان نقش جهان از کاخ عالیقاپو تا مسجد شاه است که جنجالهای زیادی هم در پی داشتند. بهخصوص ماجرای مرمت مسجد شاه که وقتی پس از ۱۱ سال کار روی گنبد، داربستها باز شد، بروز اعوجاج در فرم گنبد و فقدان تقارن در نقشونگارها موجی از انتقادهای کارشناسان داخلی و بینالمللی را برانگیخت.
