در دل جنوب ایران و کرانه نیلگون خلیج فارس، هر قطره آب حکم حیات دارد و استان بوشهر با چالشهای شدید اقلیمی روبهروست. بحران آب، شوری فزاینده خاک و گرمایش جهانی، نه تنها معیشت سنتی بلکه امکان «ماندن» در این سرزمین را به یک مبارزه روزانه تبدیل کرده است. در این میان، نژاد بومی شتر «ذبه» یا دشتی، همچون الماسی خاموش، میتواند بحرانها را به فرصتهای پایدار تبدیل کند.
برای بررسی اهمیت و چشمانداز این نژاد، با جابر مظفریزاده، دبیر هیات اندیشهورز آب، اقلیم، محیط زیست و کشاورزی بنیاد نخبگان استان بوشهر، گفتوگو کردهایم.
پرسش: آقای مظفریزاده، چرا شتر ذبه برای استان بوشهر اینقدر اهمیت دارد؟
پاسخ: شتر ذبه فقط یک دام نیست، واقعاً یک شاهکار تکامل است. تصور کنید؛ در شرایطی که بیش از ۹۶ درصد منابع آب استان شوری بالایی دارند، شتر ذبه میتواند بدون مشکل از این آبها تغذیه کند، در حالی که گاو و گوسفند حتی برای یک بار نوشیدن آب، به آب شیرین نیاز دارند.
دستگاه گوارش او آنقدر تکامل یافته که میتواند از گیاهان کمآب و شورپسند و حتی خارها تغذیه کند، چیزهایی که سایر دامها نمیتوانند هضم کنند. نتیجه؟ مصرف کمتر آب شیرین و تولید پروتئین سالم و مقاوم در شرایط سخت. به زبان ساده، امنیت غذایی استان به دست همین نژاد حفظ میشود.
پرسش: این تابآوری شتر ذبه در برابر گرما و شوری چگونه به چشم میآید؟
پاسخ: باورش کمی سخت است، ولی شتر ذبه میتواند دمای بدنش را بین ۳۴ تا ۴۱ درجه سانتیگراد نوسان دهد و حتی در دمای بالای ۴۵ درجه فعال بماند. یعنی انرژیاش را صرف تولید میکند، نه خنکسازی بدن.
برای مقایسه، گاوهای سنگین اروپایی در چنین شرایطی انرژیشان هدر میرود، مصرف آب بالا میرود و بازدهیشان افت میکند. شتر حتی میتواند تا ۳۰ درصد از آب بدنش را از دست بدهد و آبهایی با شوری تا ۱۰,۰۰۰ میکروموهس بر سانتیمتر را تحمل کند؛ یعنی نیاز به آبشیرینکنهای صنعتی تقریباً صفر میشود. این یکی از دلایلی است که شتر ذبه را میتوان یک «راهحل طبیعی» برای بحران آب دانست.
پرسش: از نظر خوراک و منابع، شتر ذبه چه تفاوتی با دامهای معمولی دارد؟
پاسخ: خیلی فرق دارد. برای مثال، تولید هر کیلو گوشت در گاو و گوسفند بین ۸ تا بیش از ۱۵ مترمکعب آب نیاز دارد، چون باید علوفه پرآب و باکیفیت بخورند. اما شتر ذبه، مرورگر است؛ از خارها، گیاهان شورپسند و برگهای درختان بیابانی تغذیه میکند.
دستگاه گوارش او برای هضم فیبرهای خشک تکامل یافته و در گرما و کمآبی، راندمان تبدیل خوراک به پروتئین بسیار بالاتر از سایر دامهاست. حتی در دمای بالای ۴۵ درجه، بازدهیاش حفظ میشود و پروتئین باکیفیت تولید میکند.
پرسش: آیا شتر ذبه صرفاً یک دام مقاوم است یا میتواند اقتصاد استان را هم تحت تاثیر قرار دهد؟
پاسخ: قطعاً میتواند اقتصاد را دگرگون کند. اگر زنجیره ارزش این نژاد را مدرن کنیم، میتوان هزاران شغل پایدار در کشاورزی، صنعت، خدمات و گردشگری ایجاد کرد. پشم و کرک لطیف شتر ذبه، فراتر از عبای معروف کردوان، قابلیت تولید منسوجات لوکس و گرانبها در بازار جهانی را دارد.
شیر شتر هم بازار جهانی پررونقی دارد؛ ویتامین C آن سه تا هفت برابر شیر گاو است و قیمت یک کیلو شیر خشک حدود ۱۰۰ دلار است. گوشت آن هم کمچرب، سالم و ارگانیک است و در بازارهای سلامتمحور بسیار پرطرفدار.
پرسش: با توجه به این ظرفیتها، چرا شتر ذبه و شترداری در بوشهر امروز در خطر انقراض قرار دارند؟
پاسخ: وضعیت فعلی واقعاً نگرانکننده است. نبود برنامههای حمایتی مستمر، ورود شترهای غیربومی که خلوص نژاد ذبه را تهدید میکنند، و فقدان زنجیره ارزش باعث شده این نژاد و صنعت به آرامی به سوی نابودی حرکت کنند. این تهدید صرفاً زیستی نیست؛ شترداری ذبه یک «سیستم اجتماعی-اکولوژیک» است. مسیرهای کوچ، دانش گیاهان دارویی و شورپسند، همکاریهای جمعی برای مدیریت گلهها و آیینهای فرهنگی همه در بستر این حرفه شکل گرفتهاند. اگر ذبه نابود شود، ما تنها یک دام را از دست نمیدهیم، بلکه یک شبکه اجتماعی-فرهنگی و دانش بومی منحصربهفرد که تابآوری انسانی منطقه را تضمین میکند، از بین میرود.
پرسش: برای نجات این نژاد چه اقداماتی ضروری است؟
پاسخ: این یک پروژه سهجانبه است و هیچ گروهی به تنهایی نمیتواند موفق شود.
مسئولان و سیاستگذاران باید حمایتها را به شترداری تابآور اختصاص دهند، از ورود شترهای غیربومی جلوگیری کنند و بانک ژن ایجاد کنند. سرمایهگذاری هوشمند باید روی اصلاح نژاد، دامپزشکی و ایجاد زنجیره ارزش صورت گیرد، نه صرفاً افزایش تعداد دام.
شترداران نیز باید خلوص ژنتیکی نژاد را حفظ کنند، مطالبه پشتیبانی فنی بلندمدت داشته باشند و با تشکیل تعاونیهای تخصصی قدرت بازاریابی و فروش محصولات فرآوریشده را افزایش دهند. فروش دام زنده به دلالان و رها کردن فرآوری سنتی، تهدید بزرگی برای پایداری این صنعت است.
کنشگران، رسانهها و جامعه مدنی هم باید نقش دیدهبانی و مطالبهگری داشته باشند. گفتمان عمومی باید از «مطالبه نهاده» به «مطالبه قوانین حمایتی، مدیریت ژنتیکی و توسعه زنجیره ارزش» تغییر کند و نوآوران پیشرو معرفی شوند تا انگیزه تولید ارزش افزوده ایجاد شود.
پرسش: در حوزه اقتصادی و گردشگری چه چشماندازی میتوان متصور شد؟
پاسخ: اگر نگاه سنتی کنار گذاشته شود و زنجیره ارزش مدرن برای شتر ذبه شکل گیرد، هزاران شغل پایدار در بخش کشاورزی، صنعت، خدمات و گردشگری ایجاد میشود. پشم و کرک لطیف این شتر فراتر از عبای معروف کردوان، قابلیت تولید منسوجات لوکس و گرانبها را در بازار جهانی دارد. شیر شتر با ۳ تا ۷ برابر ویتامین C بیشتر از شیر گاو و قیمت حدود ۱۰۰ دلار برای هر کیلو شیر خشک، بازار جهانی پررونقی دارد. گوشت کمچرب و پروتئین سالم آن هم در بازارهای سلامتمحور بسیار مورد تقاضاست.
در گردشگری، شترسواری ساحلی در امتداد خلیج فارس هنگام غروب، اکوتوریسم بیابانی و کلوتنوردی میتواند بوشهر را به قطب گردشگری ملی و بینالمللی تبدیل کند. گردشگری مبتنی بر حفاظت، بومگردی و تجربه زندگی شتردار، ترکیبی از آموزش، تجربه و درآمد برای جامعه محلی ایجاد میکند و ارزش نژاد ذبه را برای عموم ملموس میسازد.
پرسش: پیام پایانی شما به مردم و مسئولان چیست؟
پاسخ: شتر ذبه فقط یک دام نیست؛ یک راهحل عملی و مستند برای بحران آب، رکن حیاتی امنیت غذایی و زیرساخت فرهنگی برای تابآوری انسانی استان بوشهر است. نجات این نژاد و توسعه هدفمند صنعت شتر یک اقدام استراتژیک است؛ پیش از آنکه این الماس ژنتیکی و میراث ارزشمند برای همیشه از دست برود. این تصمیم، هم برای طبیعت و هم برای معیشت و هویت اجتماعی مردم استان حیاتی است.
انتهای پیام
