یادداشت مهمان، حسین شیرزاد- تحلیلگر حوزه توسعه کشاورزی: اختلالات ژئوپلیتیکی به طور دائم فورماسیون هزینههای امنیت غذایی جهانی را شکل داده و افزایش میدهند. چنانکه جنگ روسیه و اوکراین عرضه گندم را مختل کرده است. این درگیری یک تراز پایه جدید و پایینتر را در بازارهای جهانی غلات ایجاد کرده، شوک ساختاری که مدتها پس از افزایش اولیه قیمتها ادامه دارد. جنگ به دلیل کاهش ظرفیت کاشت گندم در اوکراین و فعالیت بنادر دریای سیاه با ۲۰ درصد ظرفیت، عرضه جهانی گندم را برای همیشه ۲۵ درصد کاهش داد. این چالش علیرغم رکورد عرضه جهانی گندم که قیمتها را به سمت ۵.۲۰ دلار در هر بوشل سوق میدهد، به دلیل نوسانات صادرات اوکراین و آسیب به زیرساختها، ریسک ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ را همچنان پابرجا نگه خواهد داشت.
تغییرات سیاستی مانند صفر شدن مالیات صادرات گندم روسیه و کاهش عوارض گمرکی آرژانتین، اگرچه فشارهای عرضه را تشدید میکند و صادرکنندگان سنتی را به چالش میکشد، در عین حال تأثیر ساختاری جنگ بر بازار را تقویت میکند. خطرات بحرانی حمله اخیر روسیه شامل تخریب بیشتر بنادر و غیر قابل اعتماد بودن مسیرهای جایگزین قیمتها را جابهجا و پرتفوی ریسک را افزایش داده است. روسیه حملات خود به بنادر اوکراین در منطقه اودسا از جمله پیودنی، بزرگترین بندر این کشور را تشدید کرده، در طول آخر هفته، یک ترمینال حمل و نقل متعلق به شرکت فرآوری دانههای روغنی Allseeds مورد حمله قرار گرفت. این شرکت تأیید کرد که ترمینال آن در ۲۰ دسامبر مورد حمله قرار گرفته و منجر به حداقل یک کشته شده است.
شرکت آل سیدز از خسارات گسترده ناشی از این حمله از جمله آتشسوزیهای بزرگ، نابودی هزاران تن روغن آفتابگردان ذخیره شده و خسارت به زیرساختهای حیاتی خبر داد. حملات دیگری نیز در طول شب رخ داد، زمانی که حمله دیگری به بندر پیودنی باعث آتش سوزی ۳۰ کانتینر حامل آرد و روغن نباتی شد. همزمان، روسیه اعلام کرد که حمله پهپادی به زیرساختها و کشتیهای بندر تامان در دریای سیاه آسیب رسانده و دو تانکر و دو اسکله به همراه یک خط لوله ارتباطی و دو مخزن ذخیرهسازی مورد اصابت قرار گرفتهاند. این بندر طیف گستردهای از محمولهها از جمله غلات، کود و نفت را مدیریت میکند و به نگرانیها در مورد جریان صادرات منطقهای میافزاید.
دادههای سال ۲۰۲۵ میلادی نشان میدهد که ۱۸ درصد کاهش سالانه صادرات گندم و استفاده از ظرفیت ۲۰ درصدی بنادر، به عنوان سیگنالهای هشداردهنده پارامترهای کلیدی محسوب میشوند. گویاترین معیار، کاهش مداوم ظرفیت تولیدی اوکراین ۳ سال پس از آغاز تهاجم است. مناطق تحت کشت گندم و ذرت اوکراین تقریباً یکچهارم کمتر از مسیر پیش از جنگ خود باقی مانده و رها شده است. این یک عقبگرد موقت نیست، بلکه کاهش اساسی در توانایی کشور برای کاشت و برداشت غلات است. تلفات فیزیکی جنگ بر زمینهای کشاورزی و اختلالات لجستیکی پس از آن، کل تأثیر را از طریق کاهش سطح زیر کشت جذب کرد، بدون اینکه خود بازده تحت تأثیر قرار گیرد. این کاهش ۲۵ درصدی در سطح زیر کشت مستقیماً به کاهش دائمی در دسترس بودن غلات جهانی منجر میشود و یک روند پایینتر برای عرضه ایجاد میکند. این تغییر ساختاری در جریانهای صادراتی فعلی نیز منعکس شده است. با وجود احیای نسبی طرح غلات دریای سیاه، از اواسط دسامبر ۲۰۲۵، موتور صادرات اوکراین با کسری از ظرفیت سابق خود کار میکند. حتی برخی از پایانههای صادراتی فعالیت خود را متوقف کردهاند و بندر با ۲۰ درصد ظرفیت خود فعالیت میکند.
نتیجه، سقوط سالانه محمولهها است، به طوری که صادرات گندم در سال تجاری ۲۰۲۵-۲۰۲۶ بیش از ۱۷.۰۶ درصد کاهش یافت. حجم صادرات غلات نیز در کل ۲۸.۶ درصد کمتر از مدت مشابه سال گذشته است. اینها نوسانات دورهای نیستند، بلکه شرایط عادی جدید هستند که نتیجه مستقیم خسارات پایدار جنگ به زیرساختها و تهدید مداوم حملات است. ترکیبی از کاهش ۲۵ درصدی سطح زیر کشت حاصلخیز و فعالیت بنادر دریای سیاه با تنها ۲۰ درصد ظرفیت، کسری عرضه مداومی را ایجاد کرده است. برای سرمایه گذاران، این بدان معناست که قیمت کالاها به یک پایه بالاتر و بیثبات تر وابسته است.
شوک اخیر حمله روسیه هم گذرا بود – اگرچه باعث افزایش اولیه قیمتها شد - و هم تا حدودی ماندگار؛ اما در دورانی که جهان از چندپارگی ژئواکونومیک در رنج است، چنین اختلالات ساختاری در آتیه احتمالاً بیشتر تکرار میشوند و حق بیمه ریسک دائمی را در هزینه امنیت غذایی جهانی جای میدهد.
روسیه و اوکراین به دلیل موقعیت غالب خود به عنوان صادرکنندگان اصلی غلات، بیش از ۱۰ درصد از صادرات گندم جهان را به خود اختصاص میدهند. سازمان غذا و کشاورزی (FAO) این دو کشور را به عنوان صادرکنندگان پیشرو غلات معرفی میکند؛ بیش از ۵۰ کشور بخش عمدهای از نیازهای گندم خود را از طریق واردات از آنها تأمین میکنند روسیه و اوکراین به دلیل موقعیت غالب خود به عنوان صادرکنندگان اصلی غلات، بیش از ۱۰ درصد از صادرات گندم جهان را به خود اختصاص میدهند. سازمان غذا و کشاورزی (FAO) این دو کشور را به عنوان صادرکنندگان پیشرو غلات معرفی میکند؛ بیش از ۵۰ کشور بخش عمدهای از نیازهای گندم خود را از طریق واردات از آنها تأمین میکنند.
روسیه و اوکراین همچنین صادرکنندگان اصلی جو، آفتابگردان و ذرت هستند که در مجموع تقریباً یک سوم واردات جهانی گندم را تشکیل میدهند. در سال ۲۰۲۲ تقریباً ۴۰ درصد از گندم وارداتی کامرون، تانزانیا، اوگاندا و سودان از اوکراین سرچشمه گرفت. همهگیری کووید -۱۹ و درگیری مداوم بین روسیه و اوکراین به عنوان رویدادهای مخرب قابل توجهی ظاهر شدهاند که بر زنجیره تأمین محمولههای غلات تأثیر میگذارند. کووید -۱۹ منجر به افزایش ۳۰ درصدی استرس غذایی و افزایش ۳۵ درصدی بحرانهای غذایی شد. شدت درگیری بین روسیه و اوکراین حداقل، دو پیامد نامطلوب برای تأمین مواد غذایی ناشی از این همهگیری و افزایش کلی قیمت مواد غذایی وجود داشت. به طور خاص، منطقه شرق آفریقا که به عنوان «گروه ملخهای صحرایی» شناخته شده و نزدیک به ۲۵۰ میلیون نفر جمعیت دارد، به شدت تحت تأثیر افزایش قیمت مواد غذایی قرار گرفته (کشورهایی مانند سومالی، کنیا، اتیوپی و سودان) بیشترین تأثیر را پذیرفتند؛ همچنین نرخ استرس و ناامنی غذایی در مناطق و گروههای درآمدی مختلف در منطقه عربی خاورمیانه پیشبینیهای مربوط به ناامنی غذایی را تأیید کرده است.
اصولاً تشدید تنش در دریای سیاه، صادرات جهانی غلات را با خطر مواجه میکند. چنانکه از ۲۲ دسامبر با موج اولین حملات روسیه قیمتهای جهانی غلات و دانههای روغنی در معاملات آتی افزایش یافت، زیرا حملات مجدد به زیرساختها در اوکراین و روسیه نگرانیها در مورد صادرات محصولات کشاورزی از منطقه مهم و استراتژیک دریای سیاه را افزایش داد. قیمت گندم پس از شدیدترین کاهش هفتگی خود از ماه اوت، دوباره افزایش یافت، زیرا معاملهگران با وجود ذخایر جهانی همچنان فراوان، خطرات عرضه را دوباره ارزیابی کردند.
تشدید مجدد تنشها، حجم حمل و نقل را هم تهدید میکند. در واکنش به این موضوع، معاملات آتی گندم شیکاگو تا ۰.۸ درصد افزایش یافت، معاملات آتی کانولا تا ۲ درصد افزایش یافت و قیمت روغن پالم در کوالالامپور نیز به دلیل ترس از کمبود عرضه روغن نباتی، افزایش یافت. روی هم رفته قیمت سویا افزایش یافت و قیمت ذرت ثابت ماند.
به نظر انتظارات برای برداشت بی سابقه سویا در برزیل، مانع از افزایش قیمتها خواهد شد. در این رابطه نکته اصلی، بازاری در حال گذار است. رکورد عرضه جهانی، نیروی غالب است که قیمتها را پایین میآورد. آخرین اخبار بیانگر این ترتیبات بازاری است؛ فعالترین قرارداد گندم در بورس شیکاگو (CBOT) تا ساعت ۰۳:۱۴ به وقت گرینویچ، ۰.۱ درصد کاهش یافته و به ۵.۱۵ دلار در هر بوشل رسید. قیمت سویا با ۰.۱ درصد افزایش به ۱۰.۶۶ دلار در هر بوشل رسید، در حالی که قیمت ذرت بدون تغییر و در سطح ۴.۴۷ دلار در هر بوشل باقی ماند.
نکته آخر اینکه جنگ روسیه و اوکراین به طور چشمگیری بر بازاریابی بینالمللی غلات تأثیر گذاشته است. مهمترین آنها عبارتند از: ۱) حمل و نقل از طریق مسیرهای سنتی دریای سیاه که اکنون با محدودیتهای ظرفیت مواجه هستند، به دلیل جنگ، پرخطرتر هستند و تا حدودی به دلیل درگیری با هزینههای بالاتر حمل و نقل دریایی روبهرو هستند؛ ۲) توسعه بنادر جدید در دریای بالتیک. علاوه بر این، سیستم بازاریابی بینالمللی از یک بازار متعارف و بسیار رقابتی به بازاری تبدیل شده است که دولت روسیه به طور گستردهتری آن را کنترل میکند. دولت روسیه سیاستهای سهمیه بندی صادرات و حداقل قیمت صادرات را حفظ کرده در حالی که اخیراً تعیین کشورهای «دوست» را اعلام کرده است که برای شرایط تجاری مطلوب هدف قرار گرفتهاند.
