رسول رکنیزاده، امروز چهارشنبه سوم دی در آیین تجلیل از پژوهشگران و فناوران برتر استان اصفهان اظهار کرد: کمترین وظیفه ما این بود که بتوانیم آیینی در شأن پژوهشگران و استادان خود برگزار کنیم. هرچند دبیرخانه این مراسم در دانشگاه اصفهان تشکیل شد، اما همراهی و کمک تمامی افراد در بخشهای مختلف استان فرصت بسیار خوبی را فراهم کرد تا بتوانیم شبکهای برای همافزایی در داوری آثار انجامشده، شناسایی پژوهشگران برتر و تجلیل از آنان ایجاد کنیم.
وی با قدردانی ویژه از استاندار که بهطور رسمی ریاست این مراسم را بر عهده داشتند، ادامه داد: از معاونان استاندار که در این ایام همراهیهای بسیار ارزشمندی داشتند، همچنین از سازمانهایی که پشتیبانی مالی این آیین را تقبل کردند، صمیمانه سپاسگزارم.
پژوهش بدون آزادی آکادمیک، اخلاق علمی و توجه به علوم انسانی به توسعه پایدار منتهی نمیشود
محمود مدرسهاشمی، رئیس اسبق دانشگاه صنعتی اصفهان نیز در این آیین با بیان اینکه قصد دارد ۱۵ نکته در باب پژوهش و فناوری مطرح کند، اظهار کرد: بسیاری از مطالبی که مطرح خواهد شد، معطوف به چالشها و مسائلی است که امروز، بهویژه در ایران، در حوزه پژوهش و فناوری با آن مواجه هستیم. در برخی موارد، شاید بیان بنده در دل خود نوعی راهحل را نیز داشته باشد، اما در بسیاری از موارد، طبیعتاً بیان راهحل با دشواریها و پیچیدگیهای خاص خود همراه است.
وی نخستین نکته خود را یکپارچگی پژوهش در سطح جامعه دانست و افزود: پژوهش در جامعه، یک کل یکپارچه است و در یک جامعه باید به همه علومی که دستکم با یکدیگر مرتبط هستند، پرداخته شود. متأسفانه در کشور ما کمتر از پنج درصد پژوهشها و تولید علم به حوزه علوم انسانی اختصاص دارد، در حالی که میانگین جهانی این رقم بیش از ۱۲ درصد است. این در حالی است که علومی مانند فلسفه، تاریخ، روابط بینالملل، جامعهشناسی، اقتصاد و مدیریت، جزء حوزههایی هستند که در کشور ما کمتر به آنها بها داده میشود. افزون بر این، در حوزه علوم انسانی چالشهای دیگری نیز وجود دارد که در نکات بعدی به آنها اشاره خواهم کرد.
رئیس اسبق دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: در حوزه علوم پایه نیز اگرچه در برخی رشتهها تولیدات خوبی داریم، اما در بسیاری از موارد همچنان با ضعف مواجه هستیم. نکتهای که مایلم بر آن تأکید کنم این است که کشوری که در علوم انسانی و علوم پایه، مقلد، بیمحتوا یا کممحتوا باشد، حتی پیشرفت آن در فناوری و مهندسی نیز عاریهای خواهد بود.
مدرسهاشمی دومین نکته را لزوم آزادی آکادمیک در پژوهش دانست و تصریح کرد: پژوهشی که نتیجه آن از پیش روشن باشد، پژوهش نیست. متأسفانه در برخی رشتهها، بهویژه در علوم انسانی، اجازه انجام پژوهشهایی که نتایج آنها ممکن است مغایر با برخی چارچوبها باشد، داده نمیشود و این یکی از اشکالات اساسی نظام پژوهشی ماست. به نقل از کتاب «ایده دانشگاه»، حتی اگر آزادیهای قانونی در جامعه محدود شود، آزادی آکادمیک در دانشگاه باید توسط دولت تضمین شود.
وی افزود: جمله پایانی این کتاب بسیار قابل تأمل است؛ اینکه اگر اعضای دانشگاه محتاطانه از یکدیگر فاصله بگیرند و ارتباط حقیقی به معاشرتی صرف تبدیل شود، دانشگاه دیگر مکان جستوجوی نامشروط حقیقت نخواهد بود. این مفهوم «جستوجوی نامشروط حقیقت» چیزی است که در بسیاری از دانشگاههای ما کمرنگ شده است. در این زمینه، کتابهایی مانند «ایده دانشگاه»، «نزاع دانشکدهها» و «آزادی آکادمیک» میتوانند مراجع مناسبی برای علاقهمندان علوم انسانی باشند.
رئیس اسبق دانشگاه صنعتی اصفهان در تشریح سومین نکته گفت: پژوهش صرفاً پژوهش کاربردی نیست. متأسفانه این نگاه در کشور ما رایج شده که پژوهشهایی که کاربرد مستقیم ندارند، بیفایدهاند، در حالی که هدف اصلی پژوهش، کشف حقیقت است. پژوهش میتواند در قالب پژوهش بنیادی، پژوهش معطوف به کاربرد مشخص، پژوهش حل مسئله و پژوهش مبتنیبر نوآوری و خلاقیت تعریف شود. تمرکز صرف بر نوع سوم و چهارم، باعث نادیده گرفتن اهمیت پژوهشهای بنیادی میشود.
مدرسهاشمی با اشاره به نقلقولی از ویکتور وایز، فیزیکدان معاصر، ادامه داد: نباید علم را به بخشهای دارای کاربرد و فاقد کاربرد تقسیم کرد. نمونههای فراوانی در جهان و حتی در کشور خود ما وجود دارد که پژوهشهایی بدون کاربرد مشخص در زمان خود، دههها یا قرنها بعد به دستاوردهای بزرگ منجر شدهاند. فناوری NMR در فیزیک و نظریه اعداد در ریاضیات از جمله این نمونهها هستند.
وی در ادامه و در ارتباط با نکته چهارم اظهار کرد: هرچند همه پژوهشها نباید کاربردی باشند، اما دانشگاه بهعنوان یک نهاد حقوقی، در قبال مسائل و مشکلات جامعه مسئولیت دارد. در جهانی که هر ۱۰ ثانیه یک کودک بر اثر گرسنگی جان خود را از دست میدهد، دانشگاه نمیتواند نسبت به مسائل جامعه بیتفاوت باشد. در کشور خود ما نیز هر جا به دانشگاه اعتماد کردهایم، نتایج مثبتی در حوزههایی مانند فناوری هستهای، نان و رادار حاصل شده است. این پرسش جدی مطرح است که آیا دانشگاه در سایر حوزهها نیز به وظیفه خود عمل کرده و آیا اعتماد لازم به آن وجود داشته است یا خیر.
رئیس اسبق دانشگاه صنعتی اصفهان پنجمین نکته را خلط هدف پژوهش با نتایج فرعی آن دانست و گفت: هدف اصلی پژوهش، کشف حقیقت است، نه تولید مقاله یا بهبود رتبهبندی دانشگاهها. این شاخصها صرفاً ابزار هستند، اما متأسفانه در آییننامههای ما به هدف تبدیل شدهاند. به نظر میرسد زمان بازنگری اساسی در آییننامههایی مانند آییننامه ارتقا فرا رسیده است و باید به جای کمّیگرایی افراطی، داوریهای کیفی و واقعی تقویت شوند.
مدرسهاشمی در ادامه به بینالمللی شدن پژوهش اشاره کرد و افزود: پژوهش در دنیای امروز ماهیتی جهانی دارد. بینالمللی شدن دانشگاهها نهتنها کیفیت آموزش و پژوهش را ارتقا میدهد، بلکه بر روابط سیاسی و اقتصادی کشورها نیز تأثیرگذار است. دانشگاههای ما باید بخشی از کاروان جهانی علم و فناوری باشند.
وی در تشریح اضلاع پژوهش گفت: پژوهش دارای سه ضلع اصلی نیروی انسانی، زیرساخت و سازمان پژوهش است. در حوزه نیروی انسانی، نگهداشت پژوهشگران، نخبگان و پرورش پژوهشگر اهمیت اساسی دارد. بدون امنیت روانی، اجتماعی و توجه به معیشت پژوهشگران، امکان نگهداشت آنها وجود ندارد. پرورش پژوهشگر نیز از مسیر آموزش پژوهشمحور میگذرد که زیرساخت آن از مقاطع پیشدبستانی آغاز میشود.
رئیس اسبق دانشگاه صنعتی اصفهان کمبود زیرساختهای پژوهشی، فقر تجهیزات، منابع مالی ناپایدار و فرایندهای اداری ناکارآمد را از دیگر چالشها دانست و تأکید کرد: این مسائل نیازمند توجه ویژه دولت و مسئولان است.
مدرسهاشمی در ادامه، ضعف در تعریف ساختار سازمان پژوهش، جوزدگی در مواجهه با موجهای فناورانه مانند هوش مصنوعی، پایین بودن سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی، سهم اندک بخش خصوصی در تحقیق و توسعه، ضرورت توجه به آموزش ریاضیات در همه سطوح و افول رشته ریاضی در دبیرستانها را از دیگر نکات مطرحشده برشمرد و با تأکید بر اخلاق در پژوهش گفت: اگرچه تخلف پژوهشی در همه دنیا وجود دارد، اما متأسفانه در برخی دانشگاههای کشور بهصورت گسترده مشاهده میشود. مقابله با این پدیده نیازمند اصلاح ساختارها، کاهش کمّیگرایی، مدرکگرایی و پایبندی فردی و نهادی به صداقت علمی است.
انتهای پیام
