ابهام در وضعیت برنامه هستهای، رفع نشدن کامل مسئله بین ایران و اسرائيل در جنگ ۱۲ روزه و همچنین سنگینی سایه یک مناقشه نظامی دیگر در خاورمیانه باعث شده تا کارشناسان، در ارزیابی خطرها و بحرانهای پیشرو در سال آینده میلادی، مورد ایران را یکی از نمونههایی معرفی کنند که باید با دقت آنرا ارزیابی کرد.
یک اندیشکده ایتالیایی در گزارشی به این موضوع پرداخته و تاکید میکند باتوجه به اتفاقاتی که در طول ماههای اخیر در مناقشات ایران و اسرائيل رخ داده، تهران در سال ۲۰۲۶ احتمالا به سمت ساخت سلاح اتمی حرکت خواهد کرد.
موسسه ایتالیایی برای مطالعات سیاست بینالمللی یا ISPI در این تحلیل مینویسد: با وجود اتهامهای مکرر اسرائیل و در بسیاری موارد ایالات متحده، تا پیش از جنگ دوازدهروزه، علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی، همواره مخالف ساخت سلاح اتمی از سوی ایران بوده است. به صورت مشخصتر او در مقابل خواستهها در درون حکومت ایران برای افزایش غنیسازی اورانیوم تا سطح ۹۰ درصد و آغاز ساخت کلاهکهای هستهای کوچک مخالفت کرده است؛ کلاهکهایی که قابلیت نصب روی موشک را داشته باشند.
این در حالی است که به باور اندیشکده ایتالیایی، فشارهای جدی برای حرکت به سمت ساخت سلاح هستهای از سوی سپاه پاسداران وجود داشته است. این گزارش ادامه میدهد که تمام منابعی که در طول سالهای اخیر با نویسندگان این گزارش تحلیلی گفتگو کردهاند، همواره تاکید داشتند که هیچ تصمیمی برای ساخت بمب اتمی گرفته نشده بود.
نویسنده این تحلیل ادامه میدهد که باور او، اگر ایران قصد ساخت سلاح هستهای را داشت، میتوانست سالها قبل وقتی در اوایل دهه ۹۰ میلادی بنیامین نتانیاهو یک نماینده پارلمان بود، با دستور خامنهای چنین کاری را انجام داده بود.
برنامه هستهای ایران؛ وضعیت کنونی چگونه است؟
طبق گزارش آژانس بینالمللی انرژی اتمی در ژوئن ۲۰۲۵، ایران ۴۴۱ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۶۰ درصد در اختیار داشته است. با چنین سطحی از غنیسازی، از نظر فنی امکان ساخت بمب اتمی وجود دارد، اما نه بمبهایی که به اندازه کافی کوچک باشند تا بتوان آنها را روی موشکهای بزرگ ایران، مانند موشک خرمشهر، نصب کرد.
موشک خرمشهر بردی حدود دو هزار کیلومتر دارد و میتواند نزدیک به دو تن محموله حمل کند، اما برای نصب کلاهک هستهای روی آن، نیاز به سلاحی کوچک و فشرده وجود دارد. برای ساخت چنین کلاهکهایی، اورانیوم با غنای بسیار بالا، یعنی حدود ۹۰ درصد، لازم است.
افزایش غنیسازی از ۶۰ به ۹۰ درصد، در صورت در اختیار داشتن سانتریفیوژهای پیشرفته فعال مانند IR-4 و IR-6، میتواند تنها چند هفته زمان ببرد. بنابراین اگر ایران قصد ساخت بمب اتمی داشت، منطقیترین زمان برای این کار، زمانی بود که به حجم قابل توجهی از اورانیوم ۶۰ درصد دست یافته بود.
با این حال، طبق آخرین بازرسیهای آژانس، چنین اقدامی انجام نشده است. نویسنده تحلیل نتیجه میگیرد که آقای خامنهای بهجای حرکت به سمت ساخت بمب، تلاش کرده از نقضهای محدود چارچوب عدم اشاعه، بهعنوان ابزاری برای فشار بر آمریکا استفاده کند تا واشنگتن را به احیای توافق هستهای سال ۲۰۱۵ یا توافقی مشابه آن وادار کند.
رویارویی با اسرائیل؛ نقطه تغییر معادله
جنگ دوازده روزه اما شرایط را تغییر داد. به گفته نویسنده، موضوع نه انتقامجویی سیاسی، بلکه فروپاشی ناگهانی تصور غلط ایران از کارآمدی سامانههای دفاعی خود بود.
در جریان این درگیری، تنها بخشی از توان نظامی ایران که عملکرد موثری داشت، زرادخانه موشکهای میانبرد آن بود. پیش از آن نیز، شکست ایران در سوریه و تضعیف حزبالله لبنان، تردیدهای جدی درباره کارآمدی دیگر ابزار بازدارنده تهران، یعنی انباشت موشکها و راکتهای کوتاهبرد در لبنان، ایجاد کرده بود.
موشکهای میانبرد و دوربرد ایران در نهایت این امکان را فراهم کردند که تهران بتواند به آتشبس ژوئن تن دهد؛ در شرایطی که البته اسرائیل هم با کمبود موشکهای رهگیر پدافندی دست و پنجه نرم میکرد. این گزارش مدعی است که اسرائيل توانسته بخش قابل توجهی از موشکها و لانچرهای ایران را نابود کند.
بر اساس این ارزیابی، اگر آمریکا بهصورت گستردهتر وارد جنگ میشد، حتی با تلاش ایران برای جایگزینی ذخایر از دسترفته، زرادخانه موشکی تهران احتمالا بیش از چند هفته دوام نمیآورد.
سلاح هستهای؛ آخرین ابزار بازدارندگی؟
در چنین شرایطی، نویسنده به این جمعبندی میرسد که تنها ابزار بازدارنده واقعی برای بقای نظام ایران در برابر اسرائیل و متحدان آمریکاییاش، سلاح هستهای است؛ مگر آنکه تهران تن به تسلیم تحقیرآمیز در برابر آمریکا بدهد.
منابع نویسنده در تهران میگویند که پس از سالها انکار، علی خامنهای در ماه اکتبر چراغ سبز ساخت کلاهکهای هستهای کوچک برای موشکهای بالستیک را داده است. با این حال، به گفته همین منابع، او هنوز اجازه افزایش غنیسازی اورانیوم فراتر از ۶۰ درصد را صادر نکرده است.
مقامهای ایرانی البته همواره تاکید داشتهاند که برنامه هستهای تهران همواره ماهیت صلحآمیز داشته و گزارشهای منتشر شده از سوی آژانس بینالمللی انرژی اتمی هم نشان میدهد که تاکنون قصدی از سوی جمهوری اسلامی برای حرکت به سمت سلاح هستهای مشاهده نشده است.
با این حال این اندیشکده ایتالیایی در ادامه میگوید که در عین حال، شایعاتی درباره یک برنامه فوقمحرمانه غنیسازی در یکی از سایتهای پنهان ایران مطرح شده؛ سایتی که هرگز به آژانس بینالمللی انرژی اتمی اعلام نشده است.
چالش فنی ساخت کلاهک هستهای
اگرچه تصور میشود موشکهای بالستیک مجهز به کلاهک هستهای میتوانند بازدارندگی موثری برای ایران ایجاد کنند، اما ساخت کلاهکهای کوچک، چالشی بسیار پیچیدهتر از افزایش سطح غنیسازی است.
نمونه تاریخی پاکستان نشان میدهد که این کشور در سال ۱۹۹۸ طی چند روز چند آزمایش هستهای انجام داد و تنها دو روز بعد، یک کلاهک کوچک را آزمایش کرد. پاکستان توانست بدون انجام آزمایشهای هستهای پرهزینه، به طراحی قابل استفاده برسد، اما این مسیر برای اسلامآباد ۱۵ سال زمان برد.
ایران برای انجام چنین آزمایشهایی به مواد شکافتپذیر با غنای ۹۰ درصد نیاز دارد؛ چیزی که تا امروز در اختیار نداشته است. بنابراین به نظر میرسد آقای خامنهای در مرحله کنونی، توسعه کلاهک را بر افزایش غنیسازی ترجیح داده است، چرا که رفتن سریع به سمت ۹۰ درصد، ایران را در موقعیتی بسیار آسیبپذیر قرار میدهد.
با این حال، در نهایت این دو مسیر ناگزیر باید به هم برسند، زیرا بدون اورانیوم با غنای بالا، حتی آزمایشهای سرد هم امکانپذیر نیست.
کمک خارجی؛ تنها راه میانبُر؟
با وجود تلاش آقای خامنهای برای پیشبرد مخفیانه این مسیر، دورهای از آسیبپذیری اجتنابناپذیر خواهد بود؛ دورهای که احتمالا چند سال طول میکشد و ریسک بالایی برای رهبر جمهوری اسلامی دارد.
یکی از توضیحهای احتمالی، امید تهران به دریافت کمک خارجی در طراحی کلاهکهای کوچک است. حتی دسترسی به نقشههای آزمایششده میتواند این مسیر را بهشدت کوتاه کند و زمان آسیبپذیری را از چند سال به چند ماه کاهش دهد.
چین و روسیه علاقهای به هستهای شدن ایران ندارند، چرا که چنین وضعیتی میتواند هم موازنه ژئوپلیتیک را تغییر دهد و هم خطر اشاعه هستهای را افزایش دهد. پاکستان نیز که اکنون روابط نزدیکی با آمریکا و عربستان دارد، انگیزهای برای کمک به ایران ندارد.
در این میان، تنها گزینه باقیمانده کره شمالی است. در درون سپاه پاسداران، شایعاتی درباره همکاری پیونگیانگ در طراحی کلاهک هستهای مطرح شده است. آنچه مسلم است، همکاری ایران و کره شمالی در حوزه موشکهای بالستیک و فناوریهای پیشرفته افزایش یافته، اما اینکه این همکاری به کلاهک هستهای هم رسیده یا نه، قابل تایید نیست.
به کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
با این حال، در عمل، این مسیر تنها گزینه بالقوهای است که پیش روی تهران قرار دارد.
