گوادالوپه، لوردس، فاتیما، پیلار، دولورس، کاندلاریا یا کوروموتو. وجه مشترک همه این نام‌های رایج بین کاتولیک‌ها چیست؟ همه آنها به یک شخص اشاره دارند: مریم، مادر عیسی.

این نام‌های مختلف به معنای آن نیست که «مریم‌های» متعددی وجود دارند، بلکه همه این نام‌ها به همان زن جوان یهودی اشاره دارد که بیش از دو هزار سال پیش در ناصره به دنیا آمد و بنا بر آموزه‌های مسیحی، زمانی که حدود ۱۵ سال داشت، به واسطه روح‌القدس باردار شد، بدون آن‌که با هیچ مردی رابطه جنسی داشته باشد.

در الهیات کاتولیک، به این تنوع نام‌ها «اَدوُکاسیون» گفته می‌شود؛ اصطلاحی برگرفته که از واژه لاتین ادوُکاره گرفته شده و به معنای «فراخواندن» یا «استمداد کردن» است.

اما چرا سنت کاتولیک صرفا به این زن لقب «مریم مقدس» نمی‌دهد و چرا این‌همه تصویر و نمود مختلف از او در سراسر جهان وجود دارد؟ ادیسون ویگا از بی‌بی‌سی برزیلی برای یافتن پاسخ این سوال با کارشناسان گفت‌وگو کرده است.

بر اساس مکان و فرهنگ

پدر آرنالدو رودریگز، مشاور اسقف‌نشین ریودوژانیرو در برزیل، می‌گوید: «نام‌هایی که به مریم داده می‌شود، تا حد زیادی به شیوه ظهور او بستگی دارد. معمولا یا نام مکانی را می‌گیرد که در آن ظاهر شده، یا به شرایط و زمینه‌های همان ظهور اشاره دارد.»

ویلما استیگال دِ تومازو، پژوهشگر دینی و عضو گروه پژوهشی «هنر مقدس معاصر، دین و تاریخ» در دانشگاه کاتولیک سائوپائولو، می‌گوید این نام‌گذاری‌ها «برای هر قوم، هر منطقه و هر فرهنگ» متفاوت می‌شود، زیرا به گفته او عنوان‌های مختلف «از رویدادهایی ناشی می‌شوند که در شرایط بسیار متفاوت پدید آمده‌اند».

او که عضو شورای آکادمی ماریانا آپارسیدا نیز هست، می‌گوید بسیاری از این القاب، همان چیزی هستند که اصول عقیدتی نامیده می‌شوند؛ یعنی به اصول اعتقادی کلیسای کاتولیک درباره مریم اشاره دارند که بنا بر سنت دینی، حقایق ایمانی‌اند و مومنان باید به آن‌ها باور داشته باشند.

این پژوهشگر توضیح می‌دهد که برای نمونه، عنوان «باروری پاک» (لقاح مطهر) از همین‌جا می‌آید؛ عنوانی که ریشه در فرمانی دارد که پاپ پیوس نهم امضا کرد و در آن «اعلام شده است که مریم از لکه گناه نخستین مصون بوده است».

او می‌گوید ایده نامیدن او با لقب «مریم باکره» نیز از همین منطق می‌آید، زیرا «شورای لاتران در سال ۶۴۹ میلادی، بکارت ابدی مادر مسیح را به عنوان یک حقیقت اعلام کرد».

«همچنین نام‌هایی وجود دارد که از مکان‌هایی می‌آید که در آن‌ها ظهوری رخ داده و به شکل‌گیری نوعی ارادت و باور محلی منجر شده که اغلب به دیگر شهرها و مناطق هم گسترش یافته است، مانند آپارسیدا، گوادالوپه، لوردس، فاتیما، لورتو، مونتسرات و…»

میرتیسلی مدیروس، کارشناس واتیکان و پژوهشگر تاریخ کاتولیک در دانشگاه پاپی گرگوری در رم نیز می‌گوید: «به مریم نام‌های مختلفی داده می‌شود، و این نام‌ها به مکانی که در آن ظاهر شده پیوند دارند.»

خانم مدیروس توضیح می‌دهد: «هیچ قاعده‌ای وجود ندارد که الزاما مریم با نام سرزمینی که رویت در آن رخ داده نام‌گذاری شود، اما از آن‌جا که این ظهورها در آغاز جلوه‌ای از دینداری مردمی هستند، حتی پیش از آن‌که روند رسمی و حقوقی کلیسا را طی کنند، این مردم‌اند که در وهله اول این القاب را رواج می‌دهند.»

خوزه لوئیس لیرا، بنیان‌گذار آکادمی برزیلی قدیس‌شناسی و استاد دانشگاه ایالتی واله دو آراکائو در ایالت سئارا، تاکید می‌کند که هر عنوانی دلیل خاص خود را دارد.

او می‌گوید: «او بانوی ما فاتیماست، چون آن‌جا ظاهر شده است. بانوی ما زایمان نیکوست، چون از نظر معنوی به زنان در هنگام زایمان یاری می‌رساند. بانوی ما راهنمای نیکوست، چون همیشه راهنمایی برای فرزندانش دارد.»

او ادامه می‌دهد: «و همه این عنوان‌ها به یک مادر تعلق دارد، چون او مادر تمام بشریت است و در همه جا، مردم او را بر اساس آداب و سنت‌های خود فرا می‌خوانند و تصویر می‌کنند. البته برای تکریم عمومی، تایید کلیسا لازم است.»

درخواست مادر، یک حکم است

ارادت به مریم به نخستین روزهای مسیحیت بازمی‌گردد و بر این اندیشه بنیادین استوار است که او می‌تواند برای مومنان نزد مسیح شفاعت کند، با این پیش‌فرض که هیچ‌کس درخواست یک مادر را رد نمی‌کند.

بخش مهمی از خود انجیل این ایده را تقویت می‌کند. این بخش روایت معجزه عروسی قانا است که فقط در انجیل یوحنا آمده و در آن، عیسی کاری را انجام می‌دهد که نخستین معجزه او خوانده می‌شود.

در ضیافت عروسی، که او همراه مادرش در آن حضور داشت، میزبانان متوجه شدند که نوشیدنی‌ها تمام شده است. مریم عیسی را کنار کشید و ماجرا را برایش توضیح داد. عیسی آب را به شراب تبدیل کرد و به این ترتیب، جشن ادامه یافت.

آرنالدو رودریگز می‌گوید: «تمام شدن نوشیدنی پیش از پایان جشن برای آن زوج رسوایی بزرگی بود. وقتی مریم از عیسی می‌خواهد مداخله کند، نقش او به عنوان شفاعت‌کننده برجسته می‌شود.»

ارادت به مریم همچنین مبتنی بر بخش دیگری از کتاب مقدس است.

به روایت همان انجیل، زمانی که عیسی بر صلیب در حال جان دادن بود، مراقبت از مادرش را به حواری‌اش، یوحنای رسول، سپرد و متقابلا یوحنا را نیز به مریم سپرد.

خوزه لوئیس لیرا می‌گوید: «در این صحنه، یوحنا نماینده تمام بشریت است. مریم مادر ما شد. حوای جدید، حوایی عاری از گناه، آن‌گونه که کلیسا به ما می‌آموزد. به این ترتیب، مریم مقدس همچون یک مادر، و مادری غیور، از بشریت مراقبت می‌کند.»

از آغاز مسیحیت

بر پایه پژوهش‌های پدر والدیوینو گیمارش، مریم‌شناس و رئیس پیشین کلیسای بانوی ما آپارسیدا در برزیل، کهن‌ترین شواهد باور به قدرت مادر مسیح، به سده دوم میلادی بازمی‌گردد.

او می‌گوید: «شواهد باستان‌شناسی نشان‌دهنده احترام و تکریم مسیحیان نخستین است. در دخمه‌های پریسیلا، نقاشی‌های مریم مربوط به قرن دوم و در مکانی دیده می‌شود که مسیحیان اولیه گرد هم می‌آمدند.»

ویلما استیگال د تومازو نیز می‌گوید: «در این دخمه‌ها، دیوارنگاره‌هایی یافت شده است که تا امروز کهن‌ترین تصویر شناخته‌شده از مریم به همراه کودکش عیسی به شمار می‌رود.»

با این حال، نخستین ظهور به سال ۴۰ میلادی بازمی‌گردد و در واقع رویدادی از نوع دوگانگی مکانی بوده است، زیرا مریم در آن زمان هنوز زنده بود.

بر اساس روایات مسیحی، مریم در شهری که امروز ساراگوسای اسپانیا در آن واقع شده، بر یعقوب، یکی از حواریون مسیح، ظاهر شد، در حالی که او مشغول موعظه بود. در واقع اسنادی از وجود یک نیایشگاه کوچک در همان مکان از نخستین دوران مسیحیت وجود دارد.

خانم مدیروس توضیح می‌دهد: «عنوانی که برای این ظهور برگزیده شد، بانوی ما پیلار (ستون) بود زیرا بر اساس این روایت مریم ستونی را به حواری نشان داد و از او خواست در آن‌جا نیایشگاهی بنا کند.»

روایت دیگری که پژوهشگران اغلب به آن اشاره می‌کنند، مربوط به بانوی برف‌هاست؛ ظهوری که در اوت سال ۳۵۲ میلادی در رم رخ داد و به دنبال آن، کلیسای جامع سانتا ماریا ماجوره ساخته شد.

مریم از همان ابتدای مسیحیت مورد احترام و تکریم بوده است. در نوشته‌های فراوان و حتی در شمایل‌نگاری‌های اولیه، او جایگاهی برجسته دارد.

قدیمی‌ترین سرود نیایشی شناخته‌شده درباره مریم، به سده دوم میلادی بازمی‌گردد و عنوان لاتین آن به معنای «زیر سایه حمایت تو» است.

به گفته خانم مدیروس، شورای اِفِسوس در سال ۴۳۱ میلادی، این دیدگاه الهیاتی را بررسی و تایید کرد که مریم، در کنار دیگر نسبت‌هایی که بعدها به او داده شد،‌ مادر خدا نیز هست.

با این حال، با گذر قرن‌ها، این روایت‌ها رایج‌تر شدند. به گفته رودریگز، برآورد می‌شود که امروز حدود ۱۱۰۰ نام برای این قدیسه وجود دارد.

خانم مدیروس می‌گوید: «از منظر تاریخی، ظهورها در دوره‌های بسیار خاصی رخ می‌دهند.»

او می‌افزاید: «وظیفه ما به عنوان تاریخ‌نگار این نیست که درباره صحت و سقم آن‌ها قضاوت کنیم، اما واقعیت این است که بسیاری از آن‌ها در بستر سیاسی و اجتماعی مشخصی رخ داده‌اند. این موضوع درباره فاتیما صدق می‌کند، جایی که پیام آن بسیار قابل توجه است و با موضعی که کلیسا سال‌ها بعد در قبال کمونیسم در پیش گرفت، هم‌خوانی دارد.»

او ادامه می‌دهد: «ما نمونه آپارسیدا را داریم، که تصویر آن در میانه بحث لغو برده‌داری پیدا شد. و گوادالوپه را داریم، که مریم با چهره‌ای بومی، نماد مبارزه با نابرابری است. و به همین ترتیب.»

اما کلیسا همیشه این ظهورها را تایید نمی‌کند.

خانم مدیروس یادآوری می‌کند: «همه ظهورهایی که امروزه رخ می‌دهند، به طور رسمی از سوی کلیسای کاتولیک به رسمیت شناخته نشده‌اند. پروتکلی وجود دارد که باید طی شود. ضمن آن‌که برخی کاملا به رسمیت شناخته شده‌اند و برخی دیگر که هنوز در دست بررسی‌اند، فقط اجازه برگزاری آیین‌های عبادی را دریافت کرده‌اند.»

او توضیح می‌دهد: «آنچه در این موارد به مریم نسبت داده می‌شود، باید کاملا با اصول کلیسای کاتولیک سازگار باشد و حتی صلاحیت اخلاقی و روانی کسانی که مدعی رویت هستند نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد.»

سامان دادن به نقش‌ها

در طول قرن‌ها، ارادت به مریم نقشی اغراق‌آمیز به خود گرفته که گاه تثلیث مقدس (پدر، پسر و روح‌القدس) را تحت‌الشعاع قرار داده است. به همین دلیل، واتیکان اخیرا اقداماتی انجام داده است.

اوایل نوامبر، نهاد عالی آموزه‌های مذهبی واتیکان سندی را منتشر کرد که به امضای پاپ لئون رسید و در آن، نقش مادر عیسی در ایمان کاتولیکی محدود و تعریف شده است.

در این متن، استفاده از عنوان «هم‌نجات‌دهنده» برای مریم رد شده و نادرست دانسته شده است و توصیه می‌شود در به کار بردن عنوان «میانجی» درباره او احتیاط شود.

بر اساس این سند، این اصلاحات برای جلوگیری از «این خطر» ضروری است که «فیض الهی چنان دیده شود که گویی مریم به توزیع‌کننده کالاها یا انرژی‌های معنوی‌ای تبدیل می‌شود که از رابطه شخصی ما با عیسی مسیح جدا هستند».

به گفته کارشناسان، این تصمیم واتیکان برای آن است که روشن کند مریم جایگاهی هم‌سطح با مسیح ندارد.

لیدیسه مایر، انسان‌شناس و نویسنده کتاب «مسیحیت در قالب زنانه»، به بی‌بی‌سی برزیلی می‌گوید: «این یعنی مریم بدون آگاهی عیسی، موهبتی را اعطا نمی‌کند. الهیاتی که در دعای تسبیح مریم (آوه ماریا) بیان می‌شود، تاکید دارد که مریم می‌تواند برای ما شفاعت کند، اما نمی‌تواند ما را نجات دهد.»