خبرگزاری مهر – گروه استانها – کوثر یاوری: آب، این مایه حیات و رکن اساسی تمدنسازی، همواره در فلات ایران چالشبرانگیزترین عنصر طبیعی بوده است؛ اما در سالهای اخیر، نوسانات اقلیمی و خشکسالیهای پیدرپی، مسئله آب را از یک دغدغه محیطزیستی به یک بحران تمامعیار اجتماعی و اقتصادی تبدیل کرده است. در این میان، استان کرمانشاه که همواره به عنوان یکی از قطبهای کشاورزی و سرزمینی با منابع آبی غنی در غرب کشور شناخته میشد، اکنون در خط مقدم مواجهه با تنشهای آبی قرار گرفته است. تغییرات اقلیمی، کاهش نزولات جوی و مدیریت ناکارآمد، دست به دست هم دادهاند تا تصویری نگرانکننده از آینده آبی این دیار ترسیم کنند.
طی ماههای گذشته، این استان یکی از سختترین و خشکترین دورههای تاریخی خود را پشت سر گذاشته است. خشکسالی اخیر نه تنها چهره طبیعت را دگرگون کرد، بلکه زخمهای عمیقی بر پیکره اقتصاد محلی و معیشت مردم وارد ساخت. گزارشها حاکی از آن است که سطح آبهای زیرزمینی به طرز نگرانکنندهای افت کرده، چشمههای جوشان که روزگاری نماد حیات منطقه بودند خشکیدهاند و رودخانههای فصلی و دائمی به بسترهایی تفتیده بدل شدهاند. این وضعیت، پوشش گیاهی زاگرس را که ریههای تنفسی کشور محسوب میشود، در معرض نابودی قرار داده و کشاورزان را که معیشتشان مستقیماً به آب وابسته است، با چالشهای وجودی روبهرو کرده است.
در چنین اتمسفر یأسآلود و نگرانکنندهای، آغاز بارشهای پاییزی در روزهای اخیر، موجی از امید و شادمانی را در میان مردم و بهرهبرداران منابع آبی ایجاد کرد. صدای باران پس از ماهها سکوتِ خشکی، نویدبخش حیاتی دوباره بود. این بارشها توانستند گرد و غبار را از چهره استان بزدایند، رطوبت از دست رفته را تا حدی به خاک بازگردانند و با ایجاد روانابهای سطحی، جان تازهای به آبراههها ببخشند. بیشک، تأثیر روانی و کوتاهمدت این بارشها بر اکوسیستم و روحیه جامعه غیرقابل انکار است؛ مراتع جانی دوباره میگیرند و کشتهای دیم پاییزی شرایط بهتری را تجربه خواهند کرد.
اما در پسِ این پردهی خوشرنگ و لعابِ بارندگی، واقعیتی تلخ و هشداردهنده نهفته است که کارشناسان و متخصصان حوزه آب بر آن تأکید میورزند. آیا این بارشها پایان بحران است یا تنها یک مسکّن موقت؟ تحلیلهای علمی نشان میدهد که دل بستن به این بارشها به عنوان راه نجات، خطایی استراتژیک است. حجم کسری مخازن آب زیرزمینی که طی سالها برداشت بیرویه و خشکسالی انباشته شده است، بسیار فراتر از آن است که با چند نوبت بارندگی پاییزی جبران شود. سفرههای زیرزمینی که طی دههها خالی شدهاند، برای احیا نیازمند سالها ترسالی و مدیریت دقیق هستند، نه صرفاً چند روز بارشِ رحمت الهی.
کارشناسان هشدار میدهند که بحران آب در کرمانشاه، تکبعدی و صرفاً ناشی از قهر طبیعت نیست. اگرچه کاهش بارندگی آغازگر ماجراست، اما آنچه این وضعیت را به یک "بحران عمیق" بدل کرده، الگوی مدیریت منابع آب است. توسعه نامتوازن کشاورزی بدون توجه به ظرفیت اکولوژیک منطقه، کشت محصولات آببر در دلِ کمآبی، فرسودگی و ضعف زیرساختهای ذخیره و انتقال آب، و از همه مهمتر الگوی مصرفِ ناپایدار، متهمان ردیف اول این پرونده هستند. این بارشهای پاییزی اگرچه غنیمتاند، اما بدون اصلاح ساختارهای مدیریتی، حکم دارویی را دارند که تنها درد را برای لحظاتی تسکین میدهد، بیآنکه بیماری اصلی را درمان کند.
بارشهای پاییزی کرمانشاه؛ مسکّنی موقت برای دردی کهنه
دکتر سهیلا آقابیگی استادیار دانشگاه رازی در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به بارشهای مطلوب پاییزی پس از دورهای طولانی از خشکسالی در استان اظهار کرد: سالهای اخیر کرمانشاه با تنش شدید آبی، افت سطح آبهای زیرزمینی و خشک شدن بسیاری از چشمهها مواجه بوده است. بارشهای اخیر توانستهاند تا حد قابلتوجهی رطوبت خاک را تأمین کرده، وضعیت پوشش گیاهی را بهبود بخشند و با احیای منابعی همچون سراب طاقبستان، جانی دوباره به اکوسیستم منطقه ببخشند.
وی با بیان اینکه نباید فریب ظاهر پرآب رودخانهها را خورد، افزود: شدت بالا و مدتزمان کوتاه بارشهای اخیر، اگرچه روانابهای سطحی را افزایش داده، اما سهم محدودی در تغذیه پایدار و عمیق آبخوانها دارد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: در علم هیدرولوژی، بارشهای شدید در زمان کوتاه اغلب به سرعت از دسترس خارج میشوند؛ مگر آنکه پوشش گیاهی سالم، جنگلها و مدیریت صحیح آبخیزداری، سرعت آب را گرفته و فرصت نفوذ آن به خاک را فراهم کنند. در غیر این صورت، این بارشها میتوانند حتی منجر به فرسایش خاک و خسارات زیستمحیطی شوند.
آقابیگی بحران آب در کرمانشاه را پدیدهای چندبعدی و فراتر از عوامل اقلیمی دانست و گفت: تغییر اقلیم باعث شده تا الگوهای بارش ناپایدار و سیلآسا جایگزین ترسالیهای مداوم گذشته شوند. در چنین شرایطی، اتکای صرف به بارش آسمان برای تأمین امنیت آبی، رویکردی بسیار پرریسک است.
وی با انتقاد از الگوی کشت نامتناسب و بهرهوری پایین در بخش کشاورزی هشدار داد: بزرگترین چالش ما ضعف در مدیریت یکپارچه منابع آب است. اگر مدیران و کشاورزان تصور کنند که با آمدن باران مشکلات حل شده و نیازی به اصلاح الگوی مصرف نیست، دچار یک خطای استراتژیک و گرفتار «امنیت کاذب آبی» شدهاند.
استادیار دانشگاه رازی در پایان خاطرنشان کرد: بارشهای پاییزی باید به عنوان یک فرصت تنفس برای اصلاح سیاستها، توسعه تغذیه مصنوعی آبخوانها و ارتقای تابآوری استان دیده شود، نه راهحل نهایی بحران. اگر از این فرصت برای اصلاح ساختارها استفاده نکنیم، اثرات مثبت این بارشها گذرا بوده و استان دوباره با چهره خشن کمآبی روبهرو خواهد شد.
آبخیزداری سدی محکم در برابر سیلاب و فرسایش خاک است
محمدحسین رستمی مدیرکل منابع طبیعی. و آبخیزداری کرمانشاه در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: آبخیزداری تنها یک واژه فنی نیست، بلکه بهرهگیری از مجموعهای گسترده از دانش و تجربه برای پیشگیری از فرسایش خاک، مهار سیلابهای مخرب و در نهایت تغذیه سفرههای آب زیرزمینی و افزایش تولید محصول است.
وی با تشریح مفهوم علمی حوضه آبخیز افزود: مدیریت آبخیزداری در واقع حفاظت و مدیریت شش جز اصلی شامل خاک و زمینشناسی، پوشش گیاهی، آب، اقلیم، وضعیت آبراههها و توپوگرافی منطقه است که اگر به درستی انجام شود، تعادل اکولوژیک حفظ خواهد شد.
مدیرکل منابع طبیعی. و آبخیزداری کرمانشاه پوشش گیاهی را مؤثرترین جز در جلوگیری از فرسایش دانست و تصریح کرد: هر زمان که باران میبارد، قدرت برخورد قطرات میتواند باعث از هم پاشیدگی ساختمان خاک شود. در زمینهای فاقد پوشش گیاهی، این تخریب به اوج میرسد؛ اما پوشش گیاهی و اجرای طرحهای بیولوژیک مانند کاشت گونههای بومی، به عنوان ضربهگیر عمل کرده و فرسایش را کنترل میکند.
رستمی با هشدار نسبت به زمان طولانی تشکیل خاک گفت: برای تشکیل هر ۲۵ میلیمتر خاک حدود ۳۰۰ سال زمان نیاز است. در حالی که حد مجاز فرسایش در جهان حدود ۱۲.۵ تن در هکتار در سال است، به دلیل شرایط خاص زمینشناسی ایران، حتی فرسایش ۷ الی ۸ تن نیز زیاد محسوب میشود و اینجاست که اهمیت حیاتی آبخیزداری برای حفظ بستر حیات آشکار میشود.
وی در خصوص اقدامات اجرایی انجام شده در بارشهای اخیر خاطرنشان کرد: به منظور جلوگیری از هدررفت آب و تقویت چشمههای زیرزمینی و سطحی، طرحهای متنوع سازهای و بیومکانیکی در سطح استان اجرا شده است. این طرحها شامل احداث بندهای سنگی و ملاتی، بندهای رسوبگیر گابیونی، بندهای خشکه چین، ایجاد چالهها و تشتکهای ذخیره آب پای درختان و همچنین اجرای «قنات معکوس» برای هدایت آب به داخل آبخوانها بوده است.
رستمی همچنین به اجرای عملیات کاهش شیب مانند سکوبندی و تراسبندی و کاشت گونههای مرتعی مقاوم به کمآبی اشاره کرد و افزود: تمامی این اقدامات با هدف نگهداشت آب، نفوذ آن به درون خاک و کاهش سرعت روانابها انجام شده تا از وقوع سیلاب جلوگیری شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمانشاه در پایان با اشاره به وضعیت بارشهای سال جاری گفت: اگرچه حجم بارشها در سال ۱۴۰۴ نسبت به مدت مشابه سال گذشته کمتر بوده و بارشهای اخیر نیز کافی نبوده است، اما خوشبختانه با تمهیدات اندیشیده شده و اجرای پروژهها در حوضههای دارای مطالعه، شاهد عملکرد موفق سازههای آبخیزداری در جلوگیری از هدررفت آب و کنترل فرسایش خاک بودهایم.
استحصال سالانه ۳۶۰ میلیون مترمکعب آب با طرحهای آبخیزداری در کرمانشاه
غلامرضا چامه در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه اجرای پروژههای آبخیزداری چه در شرایط ترسالی و چه در خشکسالی از اهمیت ویژهای برخوردار است، اظهار کرد: فلسفه اصلی آبخیزداری مبارزه با روند تغییر اقلیم و تعدیل شرایط محیطی است. تغییرات اقلیمی باعث شده تا الگوی بارشها به سمت بارشهای حدی و رگبارهای تند و سیلآسا تغییر کند که قدرت تخریبی بالایی داشته و منجر به هدررفت آب و خاک میشود؛ بنابراین در زمان ترسالی باید با ذخیرهسازی آب، خود را برای دورههای خشکسالی آماده کنیم.
وی با ارائه آماری از وضعیت آبخیزداری در استان افزود: استان کرمانشاه دارای ۲.۵ میلیون هکتار مساحت است که تاکنون مطالعات تفصیلی اجرایی برای ۹۵۰ هزار هکتار آن انجام شده و عملیات اجرایی در سطح ۶۸۰ هزار هکتار صورت گرفته است. اثربخشی این اقدامات در زمینه استحصال آب، سالانه بیش از ۳۶۰ میلیون مترمکعب برآورد میشود.
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان کرمانشاه در خصوص بارشهای اخیر گفت: میانگین بارش سامانه اخیر در سطح استان حدود ۹۰ میلیمتر بود که نسبت به سال گذشته ۱۷ درصد و نسبت به میانگین بلندمدت ۲۳ درصد کاهش نشان میدهد. با این حال، بیشترین سهم بارش مربوط به نواحی غربی و شمال غربی استان بود که خوشبختانه سازههای آبخیزداری در این مناطق سهم خود را از روانابها دریافت کرده و بسیاری از آببندها و سیلبندهای سنواتی پس از پر شدن، سرریز کردند.
چامه با اشاره به پتانسیل چشمههای کارستی و سرابهای استان، بر لزوم اجرای طرحهای "آبخوانداری" تأکید و تصریح کرد: میتوان با تلفیق آببندانها، چاههای جذبی و روش «قنات معکوس»، رواناب حاصل از سرابها و چشمهها را به داخل آبخوانها هدایت کرد تا ضمن تقویت سفرههای آب زیرزمینی، از هدررفت آب جلوگیری شود.
وی در ادامه به پروژههای شاخص در دست اقدام اشاره کرد و گفت: در مرکز استان، پروژههای آبخیزداری مناطق "درود فرامان" و "سماق بیلوار" از محل اعتبارات محرومیتزدایی و پروژههای "تنگ کنشت"، "کوزران"، "قمشه" و "کرمبست" از محل تملک داراییها در حال اجرا هستند. همچنین پروژه مهم آبخیزداری و آبخوانداری حوضه "چملوچ میاندربند" با هدف تغذیه آبخوان دشت بحرانی میاندربند در دستور کار قرار دارد.
چامه ضمن تقدیر از اقدامات شرکت آب منطقهای در مسدودسازی چاههای غیرمجاز، پیشنهاد کرد: برای تقویت بیشتر سفرههای آب زیرزمینی و توسعه آبیاری تکمیلی مزارع گندم و جو، سیستمهای آببندان در حاشیه رودخانههای پرآب و پاییندست سرابها و چشمههای بزرگ اجرایی شود.
معاون آبخیزداری استان کرمانشاه در بخش پایانی صحبتهای خود به چالش کمبود اعتبارات اشاره کرد و افزود: اگرچه اجرای پروژههای جدید در مناطق سیلخیز تمامی شهرستانها در اولویت است، اما اعتبارات موجود کافی نیست. برای سال ۱۴۰۴ مجموع اعتبارات ملی (۱۵۶ میلیارد تومان) و استانی (۵۷ میلیارد تومان) حدود ۲۱۳ میلیارد تومان در نظر گرفته شده است؛ این در حالی است که این اداره کل توانایی فنی جذب سالیانه ۱۰۰۰ میلیارد تومان اعتبار را دارد.
وی خاطرنشان کرد: هماکنون بیش از ۲۵ پروژه آبخیزداری برای سال ۱۴۰۴ در دست اقدام است که برای تکمیل آنها به ۱,۰۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم و ارقام فعلی تنها بخش کوچکی از نیازهای این حوزه حیاتی را پوشش میدهد.
