خبرگزاری مهر-گروه هنر-علیرضا سعیدی؛ کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش میکند با انتخاب عناصر، فرمها و چینشها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطب یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکتهسنج، اندیشمندانه و حسابشده پیش روی مخاطبان قرار میگیرد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته میشود که بیننده را از اساس از یک اثر تصویری دور میکند.
آنچه بهانهای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشتهایم، مروری بر ماندگارترین و خاطرهسازترین موسیقیهای مربوط به برخی برنامهها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آنها برای ما در هر شرایطی میتواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطرهبازی پس از آغاز و انتشار در نوروز ۱۴۰۰ و استقبال مخاطبان از آن، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطرهبازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهنمان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سالهایی که حالمان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.
«خاطره بازی تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که بهصورت هفتگی میتوانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.
در صد و شصت و چهارمین شماره از این روایت رسانه ای به بهانه ولادت حضرت عیسی مسیح (ع) به سراغ موسیقی متن و تیتراژ سریال و فیلم سینمایی «مریم مقدس» به آهنگسازی مجید انتظامی رفتیم که همچون دیگر آثار ماندگار این آهنگساز شهیر موسیقی فیلم توانسته تبدیل به یکی از مهمترین شناسه های این پروژه تلویزیونی- سینمایی شود. مسیری که شنونده موسیقی به محض شنیدن این ملودی می تواند نام سریال را به خاطر آورد اتفاقی که از عهده هر آهنگسازی بر نمی آید و این مجید انتظامی و تعداد محدودی از هنرمندان هستند که میتوانند این چنین ماهرانه و مبتکرانه دست به ساخت موسیقی بزنند که از مهمترین و معتبرترین مولفههای یک پروژه تصویری به حساب آید.
فیلم سینمایی «مریم مقدس» به نویسندگی محمدسعید بهمن پور و کارگردانی شهریار بحرانی از پروژه های ملی سینمای ایران است که طی سال های ۱۳۷۸ تا ۱۳۷۹ تولید و در سال ۱۳۸۰ روی پرده سینماها رفت. مسیری که بعدها فضایی را فراهم آورد تا دست اندرکاران این پروژه نسخه سریالی آن را تدوین و چندی بعد در رسانه ملی پیش روی مخاطبان قرار دهند.
در خلاصه داستان پروژه «مریم مقدس» آمده است: شانزده سال پیش از میلاد مسیح زمانی که مردم منتظرند تا مسیحای موعود متولد شود، فرزند عمران دختر میشود و مادرش نام کودک را مریم انتخاب میکند و چون پیش از تولد عهد بسته که او را تا زمان بلوغ به خدمت در معبد مقدس بگمارد، به معبد میرود اما تا به حال پای دختری به معبد باز نشده است. زکریا تلاش میکند که با تمامی مخالفتهای روحانیان یهودی، مریم در معبد بماند و کمکم با وجود الهامات به مریم، مردم به سوی او جلب میشوند. اما بعد از یک اتفاق، مریم از معبد رانده میشود. در همان موقع با خواست خداوندی مریم باردار میشود و همین موضوع سوءظن مردم را برمیانگیزد. هرود که از تولد کودک احساس ناامنی میکند دستور قتل نوزاد را میدهد اما نوزاد به دنیا میآید و با صحبت کردن در گهواره همه را مبهوت میکند.
شبنم قلی خانی، پرویز پورحسینی، مریم رضوی، حسین یاری، محمد کاسبی، رویا تیموریان، شیرین بینا، جعفر دهقان، مرجان شیرمحمدی، کوروش تهامی، افسانه ناصری، محسن زهتاب، اندیشه فولادوند، هوشنگ منصورخاکی، رضا رضوی، زهرا سعیدی، محمد پورستار، فخرالدین صدیق شریف، رضا توکلی، ابوالفضل شاه کرم، مهدی فقیه، ماندانا نیرومند، رضا عظیمی، محمدرضا باقری، زهیریاری، مهتاب کرامتی، محمد ابراهیم خاری هنرمندانی بودند که در این پروژه به عنوان بازیگر حضور داشتند.
اما همان گونه که گفته شد، یکی از مهم ترین مولفه هایی که توانست در جذب مخاطب این پروژه پرطرفدار ایفای نقش کند، موسیقی متن و تیتراژ اثر است که حضور نام بزرگی چون مجید انتظامی با آن سابقه درخشانی که در عرصه تولید آثار ماندگار دارد، توانست فضایی را فراهم آورد که در آن عنصر موسیقی به عنوان یک شخصیت مهم و موثر جلوه درخشانی از خود به نمایش بگذارد.
براساس آنچه مختصر درباره موسیقی متن و تیتراژ پروژه «مریم مقدس» منتشر شده، مجید انتظامی برای اولین بار، برای ساخت موسیقی متن فیلم به ارمنستان سفر کرد و در آنجا با کمک ارکستر فلارمونیک ارمنستان، موسیقی اجرا شد که به گفته انتظامی این کار سخت اما نتیجه بسیار راضی کننده بود.
وی درباره دلایل ساخت موسیقی پروژه «مریم مقدس» در ارمنستان بیان کرد: وقتی به کسی تصویری میدهند طبیعی است که باید به نوع خاص و متفاوتی به آن تصویر فکر کند. آن زمان که پیشنهاد سریال «مریم مقدس» را به من دادند، متوجه شدم این سریال به سازهایی احتیاج دارد که در ایران نیست و اگر میخواستیم شبیهسازی کنیم دیگر آن اصالتی را که باید داشته باشد از دست میداد. بهخصوص اینکه میخواستم موسیقی سریال بیشتر رنگ و بوی مسیحیت داشته باشد. با این وصف، نزدیکترین جا به کشورمان ارمنستان بود که با سختی زیاد توانستم به آنجا بروم و ارکستر مورد نظرم را پیدا کنم و به رهبر ارکستر سمفونیک آنجا پارتیتور را نشان دهم.
این آهنگساز در پاسخ به پرسشی مبنی بر سازبندی ارکستر موسیقی این پروژه توضیح داد: من در کنار سازهای دیگر از سازهایی چون «دودوک» و همینطور «کمانکه» که یک ساز تک سیمه است و هماکنون در موزه نگهداری میشود، استفاده کردیم. آن سازها را از موزه آوردند و نوازنده آن را نواخت. سازهای ضربهای محلیِ سریال هم در ایران رایج نبودند. چون میخواستم موسیقی صدایی بدوی داشته باشد تا تماشاچی را به فضای دوران زندگی حضرت مریم نزدیک کند، از آنها استفاده کردم.
انتظامی در جواب به سوالی با این محور که بهطور کلی چگونه تم فیلمها را حس میکند؟ گفت: فیلمی را بارها میبینم. این گونه فیلم ملکه ذهنم میشود و همین طور روزها و شبها به آن فکر میکنم تا اینکه بهصورت ناگهانی یک روز زمزمهای میکنم و بلافاصله آن را مینویسم یا همان لحظه آن را روی موبایلم ضبط میکنم و کم کم روی آن کار میکنم تا اینکه تمی شکل میگیرد که البته از خود فیلم بیرون آمده است. اینها اندوختههایی است که آهنگساز در اختیار داشته و درسهایی است که خوانده است؛ موسیقی فیلم جزئی از یک کل است. اگر قرار باشد موسیقی فیلم ساز خودش را بزند و تماشاچی را از فضای فیلم پرت کند، همان بهتر که یک موسیقی را انتخاب کنند و روی تصویر بگذارند. شاید به فضای فیلم هم بیشتر بخورد. به همین دلیل موسیقی فیلمی، موسیقی است که در فیلم حل شود.
وی درباره جنبه های مختلف جذابیت ساخت ملودی برای آثار سینمایی و تلویزیونی عنوان کرد: حل شدن موسیقی در فیلم انواع مختلف دارد. عدهای مخالف این هستند که موسیقی ملودی داشته باشد. آنها بر این عقیدهاند که ملودی امکان دارد حواس تماشاچی را پرت کند. میگویند بهتر است موسیقی فیلم بهصورت رنگ باشد. در این صورت شما نمیتوانید از آن تم خاصی را بیرون بکشید، مثل رنگ میماند. با این حال برخلاف این نظر خیلی از فیلمهای بزرگ دنیا مثل «لورنس عربستان»، «روزی روزگاری در آمریکا»، «دکتر ژیواگو»، «پدرخوانده» و کارهای جان ویلیامز و خیلی دیگر از آثار مطرح جهانی، همه دارای ملودیهای فوقالعادهای هستند که نه تنها هیچ لطمهای به فیلم و جذب تماشاچی نزده بلکه بخش مهمی از اهمیت این آثار به موسیقیهایشان بوده است.
این آهنگساز که در کارنامه فعالیت های موسیقایی خود آثار ماندگاری را به ثبت رسانده، در واکنش به اینکه موسیقی یک فیلم باید جدای از خود فیلم شنیدنی باشد؟ گفت: موسیقی بسیاری از فیلمها بعد از فیلم جایگاهی پیدا میکند. این روند طبیعی است و در تمام دنیا متداول است. موسیقی فیلمهای موریکونه مثل «روزی روزگاری در آمریکا» یا موسیقی فیلمهای «پدرخوانده» مگر جدای از فیلم شنیده نمیشود؟ خیلیها آنها را میشنوند و لذت میبرند. برخی مخالف این موضوع هستند و میگویند نباید اینگونه باشد اما جلوی خیلی از سلیقهها را نمیشود، گرفت. ما کاری را میکنیم که در دنیا پیاده میشود. در دنیا، هم فیلمهایی پیدا میشوند که موسیقی ندارند و هم فیلمهایی که موسیقیشان شنیده نمیشود و بیشتر رنگ است و هم فیلمهایی که ملودیهای بسیار زیبایی دارند. برخلاف اشتباهی که رایج شده هیچیک از این موارد دلیل غلط بودن آن نیست. بهنظر من همه اینها به نگاه کارگردان بازمیگردد. در ایران هم بدون مشورت با کارگردان کار نمیکنیم. او باید به ما بگوید چه نوع موسیقی میخواهد.
انتظامی درباره اینکه چرا همیشه موسیقی فیلمهایی را که داستانهایشان برای ساخت آهنگ، فراز و فرود و سختیهای بسیاری دارند، انتخاب می کند؟ اظهار کرد: بعید میدانم هیچ موزیسینی ادعا کند، همه چیز را میداند. بهنظرم هیچ وقت کسی به انتهای موسیقی نمیرسد بنابراین همیشه دوست داشتم کارهای سخت انجام دهم. این را کارنامه هنریام نشان میدهد. علاقه نداشتم خیلی به سمت موسیقی فیلمهای خانوادگی بروم. فیلمهایم بیشتر در رابطه با جبهه و همینطور رزمندهها بوده است. همیشه احترام زیادی برای افرادی که جانشان را برای سربلندی ایران در دستانشان گذاشتند، میگذارم. من که در خانهام نشستهام و کاری نمیکنم. کار اصلی را آنها کردند و میکنند و کار ما در برابر کار آنها قابل مقایسه نیست. ما فقط به نوعی به کارهایی که آنها کردهاند میبالیم و سعی میکنیم حسی از کار آنها را بهصورت موسیقی القا کنیم.
براساس آنچه مجید انتظامی توضیح داده، می توان از رویکرد کلی و فلسفه موسیقی پروژه «مریم مقدس» چنین برداشت کرد که انتظامی برای ساخت موسیقی این فیلم، که به زندگی حضرت مریم (س) و تولد حضرت عیسی (ع) میپردازد، نیاز به خلق فضایی قدسی، تاریخی و در عین حال انسانی داشت. او در این چارچوب تلاش کرد از افتادن در دام «کلیشههای موسیقی مذهبی رایج» پرهیز و به جای استفاده از موتیفهای آشنا، به ساخت بافتهای صوتی متناسب با فضای تاریخی داستان و حالات درونی شخصیتها بپردازد فرآیندی که در ارکستراسیون و سازبندی هم به وضوح شنیده می شود و شنونده شاهد هم جواری سازهای غربی، سازهای باستانی و سازهای شرقی در تلفیقی هوشمندانه است که در قالب «ارکستر زهی»، «ارکستر سازهای بادی و چوبی و برنجی»، «سازهای محوری»، «سازهای خاص»، «سازهای کوبه ای» و همچنین خواننده و گروه کُر خودنمایی می کنند.
به هر ترتیب به نظر می آید «ضرب آهنگ آرام و مراقبه گونه»، «ملودی های گسترده و در خدمت محتوا»، «هارمونی متناسب» طراحی شده از سوی مجید انتظامی در پروژه «مریم مقدس» نه یک موسیقی «داستانی صرف»، که یک تجربه ارزشمند در حوزه موسیقی عرفانی است که او با دانش عمیق خود در موسیقی ایرانی و جهانی و با درکی تاریخی از فضای داستان، اثری ساخت که بیش از آنکه «توصیفگر» باشد، «تداعیگر» است و نحوه سازبندی تلفیقی او مخاطب را به درون حالوهوای شخصیت اصلی فیلم میبرد.
