ایران در صدر صنعت فضایی جهان اسلام
در حالی که دهها کشور مسلمان صرفاً از ماهواره استفاده میکنند اما ایران، تنها کشور مسلمان با توان کامل طراحی، ساخت، پرتاب و کنترل ماهواره است.
خلاصه خبر
به گزارش خبرنگار علم و پیشرفت_ ماهواره «طلوع 3» یا «پایا» به همراه نمونه دوم ماهواره «کوثر» و نیز «ظفر ۲» فردا هفتم دیماه از پایگاه وستوچنی روسیه به فضا پرتاب میشوند. محرم غیاثوند، رئیس گروه فضایی شرکت صنایع الکترونیک وزارت دفاع (صاایران) و مدیر پروژه طلوع ۳ امشب با حضور در برنامه جریان، توضیحاتی در خصوص این ماهواره و نیز سیر حرکت صنعت فضایی ایران ارائه داد. غیاثوند، با اشاره به پرتاب سه ماهواره ایرانی در روز آینده، گفت: این ماهوارهها هرکدام مأموریتها و کارکردهای مشخصی دارند که در ادامه به جزئیات آنها پرداخته خواهد شد، اما پیش از آن لازم است به یک گزاره مهم در حوزه فضایی اشاره کنیم؛ گزارهای که بارها مطرح میشود و آن این است که «ایران جزو ۱۱ کشور باشگاه فضایی جهان است».وی افزود: منظور از باشگاه فضایی، صرفاً داشتن ماهواره در مدار نیست. امروز شاید حدود ۶۰ تا ۱۰۰ کشور در دنیا از ماهواره استفاده میکنند یا ماهوارهای در مدار دارند، اما بسیاری از این کشورها سازنده ماهواره یا دارنده فناوری پرتاب نیستند. باشگاه فضایی به این معناست که یک کشور، کل چرخه فناوری فضایی را در اختیار داشته باشد.غیاثوند با توضیح این چرخه گفت: چرخه کامل فضایی شامل طراحی و ساخت ماهواره، توسعه پرتابگر، تزریق ماهواره به مدار و همچنین سامانههای زمینی برای کنترل، دریافت داده و بهرهبرداری از ماهواره است. کشوری که همه این اجزا را بهصورت بومی در اختیار دارد، عضو واقعی باشگاه فضایی محسوب میشود.
وی با مرور سابقه فعالیتهای فضایی ایران اظهار کرد: اگر بخواهیم سابقه فضایی کشور را به مفهوم صنعتی بررسی کنیم، حدود ۲۷ تا ۲۸ سال قدمت دارد. پیش از انقلاب اسلامی، سازمان فضایی به معنای امروزی وجود نداشت، هرچند فعالیتهایی در حوزه سنجش از دور انجام میشد. در آن زمان حتی در سطح جهانی نیز صنعت فضایی هنوز به بلوغ امروز نرسیده بود؛ چراکه نخستین ماهواره در سال ۱۹۵۷ توسط شوروی و یک سال بعد توسط آمریکا به فضا پرتاب شد و سالها طول کشید تا این فناوری به یک صنعت کامل تبدیل شود.رئیس گروه فضایی صاایران با اشاره به آغاز جدی فعالیتهای فضایی کشور پس از جنگ تحمیلی گفت: از حدود سال ۱۳۷۸، وزارت دفاع بهعنوان پیشران اصلی وارد حوزه فناوری فضایی شد. بهطور همزمان، در وزارت ارتباطات نیز بحث انتقال فناوری از کشورهای دیگر مطرح بود، اما نخستین تجربه عملی ما یک پروژه مشترک خارجی بود.وی افزود: ماهواره «سینا» که در سال ۱۳۸۴ به مدار پرتاب شد، نخستین ماهوارهای بود که به نام ایران ثبت شد. این ماهواره با مشارکت خارجی و توسط وزارت دفاع انجام شد، اما پس از آن تصمیم گرفته شد که کل چرخه فضایی بهصورت بومی توسعه پیدا کند.غیاثوند تصریح کرد: بر همین اساس، شرکت صنایع الکترونیک ایران مأمور شد تا در حوزه سامانههای فضایی و سامانههای زمینی پشتیبان فعالیت کند و سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع نیز مسئول توسعه پرتابگرها شد. نتیجه این مسیر، پرتاب موفق نخستین ماهواره کاملاً بومی ایران، یعنی ماهواره «امید» در ۱۴ بهمن ۱۳۸۷ بود.
وی ادامه داد: با پرتاب ماهواره امید، ایران بهعنوان نهمین کشور جهان که توانایی پرتاب و تزریق ماهواره به مدار را دارد، وارد باشگاه فضایی شد. این توانمندی یعنی در اختیار داشتن ماهوارهبر، سامانه فضایی و سامانههای زمینی بهصورت یکپارچه.رئیس گروه فضایی صاایران درباره کشورهای عضو این باشگاه گفت: نخستین کشور شوروی سابق بود، پس از آن آمریکا، سپس برخی کشورهای اروپایی، چین و چند کشور دیگر. در جهان اسلام، تنها کشوری که توانایی پرتاب و تزریق ماهواره به مدار و انجام کامل چرخه ساخت ماهواره را دارد، جمهوری اسلامی ایران است.وی با اشاره به تفاوت میان داشتن ماهواره و داشتن توان پرتاب تأکید کرد: کشورهایی مانند ترکیه، عربستان، امارات و قطر ماهواره در مدار دارند، اما این به معنای عضویت در باشگاه فضایی نیست. همانطور که گفته شد، شاید حدود ۶۰ کشور در زمینه ساخت ماهواره فعال باشند، اما بسیاری از این ماهوارهها پژوهشی، دانشگاهی یا میکروماهواره هستند.غیاثوند افزود: حدود ۲۰ کشور در دنیا توان ساخت ماهوارههای عملیاتی را دارند و تنها ۱۰ یا ۱۱ کشور هستند که امکان پرتاب ماهواره را نیز در اختیار دارند. حتی در برخی حوزههای خاص از ماهوارههای عملیاتی، تعداد این کشورها به پنج یا شش کشور محدود میشود.وی گفت: از این جهت، وقتی گفته میشود ایران جزو ۱۰ یا ۱۱ کشور برتر فضایی دنیاست، به این معناست که کل چرخه فناوری فضایی را در اختیار دارد، نه صرفاً داشتن ماهواره در مدار؛ موضوعی که فردا و با پرتاب این سه ماهواره بار دیگر نمود عینی آن را خواهیم دید.
رئیس گروه فضایی شرکت صنایع الکترونیک وزارت دفاع با اشاره به سابقه پرتابهای فضایی ایران گفت: نخستین گامهای ما در حوزه پرتاب با ماهوارهبر «سفیر» برداشته شد؛ پرتابگری که توانایی قرار دادن محمولهای در حدود ۵۰ کیلوگرم را در مدار ۲۵۰ کیلومتری زمین داشت.وی افزود: مدارهای ۲۵۰ تا ۳۰۰ کیلومتری، مدارهای تحقیقاتی محسوب میشوند و ماهوارههایی که در این ارتفاع قرار میگیرند، به دلیل اصطکاک با اتمسفر و پدیده درگ، معمولاً تنها دو تا سه ماه عمر مداری دارند و بهتدریج وارد جو زمین شده و از بین میروند. بنابراین، برای دستیابی به کاربردهای عملیاتی و صنعتی، لازم بود ماهوارهها در مدارهای بالاتر از ۵۰۰ کیلومتر قرار بگیرند تا عمر مداری آنها به حداقل دو تا سه سال برسد.غیاثوند با اشاره به دستهبندی ماهوارهها بر اساس جرم اظهار کرد: ماهوارههایی با جرم یک تا ۱۰ کیلوگرم، عمدتاً نانوماهواره و دارای کاربردهای تحقیقاتی هستند. ماهوارههای ۲۰ تا ۱۰۰ کیلوگرمی در دسته میکروماهوارهها قرار میگیرند که نیمهتحقیقاتی و نیمهکاربردیاند و ماهوارههای بالای ۱۰۰ کیلوگرم تا حدود ۵۰۰ کیلوگرم، ماهوارههای عملیاتی محسوب میشوند که در مدار پایین زمین مأموریتهای کاربردی انجام میدهند.وی ادامه داد: گام دوم در توسعه پرتابگرها، افزایش همزمان دقت و جرم قابل حمل بود. در همین راستا، نسخههای ارتقایافته ماهوارهبر سفیر توسعه یافت و ماهوارهبر «سیمرغ» توسط وزارت دفاع به میدان آمد؛ پرتابگری که قابلیت قرار دادن محمولهای تا ۲۵۰ کیلوگرم در مدار ۵۰۰ کیلومتری را دارد و امکان پرتاب ماهوارههای عملیاتی را فراهم میکند.
رئیس گروه فضایی صاایران افزود: در کنار این توانمندی، برادران ما در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز در سال ۱۳۹۹ ماهوارهبر «قاصد» را توسعه دادند که توانایی تزریق محمولهای در حدود ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم را در مدار ۴۵۰ کیلومتری داشت. پس از آن، با توسعه ماهوارهبر «قائم»، ارتفاع مدار افزایش یافت و اکنون دسترسی به مدارهای ۵۰۰ تا ۶۷۰ کیلومتری فراهم شده است؛ بهطوریکه این پرتابگر میتواند حداقل ۱۰۰ کیلوگرم جرم را در مدار ۵۰۰ کیلومتری قرار دهد.وی با اشاره به محدودیتهای فعلی پرتابهای داخلی گفت: برای برخی مأموریتها، به مدارهایی نیاز داریم که به آنها «مدار خورشیدآهنگ» گفته میشود. در این مدارها، ماهواره هر روز در ساعت تقریباً ثابتی از یک نقطه روی زمین عبور میکند که این ویژگی برای ماهوارههای سنجش از دور و تصویربرداری بسیار حیاتی است.غیاثوند توضیح داد: در مدارهای عادی، به دلیل چرخش زمین، زمان عبور ماهواره از یک منطقه در ساعات مختلف شبانهروز تغییر میکند، اما در مدار خورشیدآهنگ، زمان طلوع و غروب ماهواره نسبت به زمین تقریباً ثابت است؛ برای مثال، ماهواره هر روز حدود ساعت ۱۱ صبح از یک منطقه عبور میکند و امکان مقایسه دقیق تصاویر در بازههای زمانی منظم فراهم میشود.وی افزود: شیب این مدارها با شیب مدارهایی که در حال حاضر از پایگاههای داخلی ما قابل دسترسی است متفاوت است و به همین دلیل، پرتاب سه ماهواره سنجشی پیشِرو با استفاده از پرتابگر روسی انجام میشود تا ماهوارهها در مدار خورشیدآهنگ ـ یا بهعبارت فنیتر مدار «سانسنکرون» ـ قرار گیرند.
چابهار، دسترسی به مدار خورشیدآهنگ با پرتابگر بومی
رئیس گروه فضایی صاایران با اشاره به برنامههای آینده کشور تصریح کرد: این یک راهحل موقتی است و در برنامههای سازمان فضایی ایران، توسعه پایگاه فضایی چابهار پیشبینی شده است. با تکمیل این پایگاه، امکان دسترسی به مدارهای خورشیدآهنگ با پرتابگرهای بومی نیز فراهم خواهد شد.وی در پاسخ به این پرسش که چرا ایران خود باید وارد چرخه کامل فضایی شود و از خدمات خارجی استفاده نکند، گفت: اولاً جایگاهی که ایران در حوزه فضایی باید در جهان داشته باشد، با آنچه امروز داریم هنوز فاصله دارد و رسیدن به این جایگاه، ادای دِینی به پیشینه علمی و تاریخی کشور است.غیاثوند افزود: ثانیاً برای دستیابی به کاربردهای صنعتی واقعی، باید توانمندیها در کل چرخه فضایی اثبات شود. در مدار پایین زمین، برای ارائه خدمات پایدار، منظومهسازی ماهوارهای ضروری است؛ به این معنا که بهجای یک ماهواره، چندین ماهواره بهصورت شبکهای در مدار قرار گیرند تا امکان تصویربرداری یا ارائه داده بهصورت روزانه و مستمر فراهم شود.وی ادامه داد: منظومهسازی، بدون پرتابگر بومی عملاً امکانپذیر نیست، چراکه در پرتابهای خارجی، ماهواره شما تابع برنامه زمانی و مداری پرتابگر است و انعطافپذیری لازم برای انتخاب زمان و مدار دلخواه وجود ندارد. در چنین شرایطی، عملاً امکان چینش منظومه از دست میرود.
رئیس گروه فضایی صاایران در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به گستردگی فضا و آینده این حوزه گفت: سرعت نور با وجود عظمتش، برای رسیدن از زمین به خورشید حدود هشت دقیقه زمان نیاز دارد، برای رسیدن به نزدیکترین ستاره همسایه چهار سال و برای رسیدن به مرکز کهکشان راه شیری حدود ۲۷ هزار سال طول میکشد. این اعداد نشان میدهد که فضا، عرصهای بسیار فراتر از تصور روزمره ماست.وی تأکید کرد: با دانستهها و فناوریهای فضایی، آینده بشر رقم خواهد خورد. توسعه صنعت فضایی، توسعه هوش مصنوعی و توسعه رباتیک از محورهای اصلی آینده جهان هستند و اگر کشوری بر کل این چرخه مسلط نباشد، ناچار مصرفکننده علم خواهد بود، نه تولیدکننده و ابداعکننده آن.غیاثوند گفت: اگر میخواهیم در آینده، نقشآفرین و خطشکن باشیم، چارهای جز تسلط کامل بر چرخه فناوری فضایی نداریم.
رئیس گروه صاایران با اشاره به پخش زنده پرتاب سه ماهواره ایرانی گفت: پرتابهای فضایی دارای «پنجره زمانی» مشخص هستند؛ به این معنا که شما تنها در یک بازه محدود زمانی میتوانید پرتاب را انجام دهید تا ماهواره دقیقاً در صفحه مداری موردنظر قرار بگیرد.وی افزود: دلیل این موضوع آن است که زمین بهصورت مداوم زیر پای ماهوارهها در حال چرخش است و صفحات مداری دائماً تغییر میکنند. بنابراین وقتی از یک نقطه خاص قصد پرتاب دارید، تنها در یک بازه زمانی محدود فرصت دارید که ماهواره را در مدار هدف تزریق کنید. این سه ماهواره نیز بهدلیل قرارگیری در مدار خورشیدآهنگ، مشمول همین محدودیت زمانی هستند.غیاثوند با اشاره به اعلام زمان دقیق و پخش زنده این پرتاب تصریح کرد: اینکه زمان پرتاب بهصورت مشخص اعلام شده و بهصورت زنده پخش میشود، نشانه حرکت فعالیتهای فضایی از فاز تحقیقاتی به سمت صنعتی شدن است. در پروژههای صرفاً تحقیقاتی معمولاً چنین الزامهایی وجود ندارد.وی در پاسخ به نگرانیها درباره احتمال شکست پرتاب گفت: این سؤال را میتوان از دو منظر پاسخ داد. از منظر علمی، باید بپذیریم که نادانستههای ما در برابر دانستههایمان در جهان هستی بسیار بسیار بیشتر است و بنابراین همواره عدم قطعیت وجود دارد؛ نهتنها در پرتاب، بلکه در تمام فرایندهای فضایی.رئیس گروه فضایی صاایران افزود: عرف همه کشورهای فعال در حوزه فضا این است که این ریسک را میپذیرند. همین ماه گذشته یکی از پرتابهای روسیه با مشکل مواجه شد و حتی آتشسوزی در پایگاه بایکونور قزاقستان رخ داد. بنابراین احتمال بروز مشکل همیشه وجود دارد.
وی تأکید کرد: اما از منظر دوم، اگر شما از شکست واهمه داشته باشید، عملاً از قبل شکست خوردهاید. واهمه از شکست از خود شکست مخربتر است، چون اجازه حرکت، تلاش و پیشرفت را نمیدهد.غیاثوند ادامه داد: ما در صاایران یک شعار داریم؛ اینکه کارهایی را انجام میدهیم که حداقل در کشور کمتر انجام شده یا دیگران سراغ آن نرفتهاند. خودمان را برای چالشهای جدید آماده میکنیم، چون بدون ورود به چالش، تحول اتفاق نمیافتد.وی با اشاره به نگاه عمومی جامعه گفت: امروز یک شهروند ایرانی میبیند که کشورش به فضا رفته و این برای او یک رؤیای قدیمی بوده است. طبیعی است که مردم مقایسه کنند و دغدغههای معیشتی و اقتصادی هم داشته باشند، اما باید دید در برخی حوزهها، مثل صنعت فضایی، موشکی و پهپادی، ایران به لبههای فناوری جهانی نزدیک شده است.رئیس گروه فضایی صاایران افزود: ما نه خودمان را نخبه میدانیم و نه مدعی جایگاه ویژهای هستیم؛ ما سربازان این کشور هستیم. این دستاوردها حاصل یکشبه نیست. نتیجه حدود ۳۰ سال تلاش، ایثار و کار شبانهروزی افرادی است که شاید نامشان کمتر برده میشود.وی با یادآوری تجربهای شخصی گفت: حدود ۱۶ ماه پیش، در جریان پرتاب ماهواره «چمران-۱» با پرتابگر قائم، در جلسهای که خدمت سردار حاجیزاده و جمعی از عزیزان بودم، اضطراب زیادی داشتم، چون پرتاب داخلی بود. اما آنجا دیدم با چه آرامش و اطمینانی، حتی خانوادهها و دانشجویان برای تماشای پرتاب دعوت شده بودند.
غیاثوند تصریح کرد: همانجا فهمیدم که نباید از شکست واهمه داشت. اگر امروز در برخی حوزهها در لبه فناوری حرکت میکنیم، بهدلیل همین روحیه است؛ روحیهای که حاصل سالها مجاهدت افرادی مانند سردار حاجیزاده، سردار باقری، شهید تهرانیمقدم و بسیاری از نیروهای گمنام وزارت دفاع است.وی در پایان گفت: اگر قرار است آینده را بسازیم، باید ریسک علمی را بپذیریم، از شکست نترسیم و مسیر را ادامه دهیم؛ مسیری که فردا با پرتاب این سه ماهواره، یک گام دیگر در آن برداشته میشود.
پرتاب فردا، نمایشی نیست
غیاثوند، با اشاره به ریشههای شکلگیری فناوری فضایی در کشور گفت: در حوزه فناوری فضایی، ما باور داشتیم که میتوانیم این مسیر را طی کنیم و این باور را از نسلهای پیش از خود آموختیم؛ نسلی که این اعتمادبهنفس را به ما منتقل کرد.وی ادامه داد: توسعه یک پرتابگر یا یک ماهواره عملیاتی، فرایندی زمانبر است. طبیعی است که در این مسیر، میزان تزریق منابع در دورههای مختلف کموزیاد شود و سرعت پروژهها تغییر کند، اما این برنامهها هیچگاه در وزارت دفاع، بهویژه در صاایران و سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع، متوقف یا رها نشده است. رئیس گروه فضایی صاایران با اشاره به مأموریت سه ماهوارهای که قرار است پرتاب شوند، گفت: این سه ماهواره قرار است وارد فاز بهرهبرداری عملیاتی شوند و کاربردهای مشخص سنجش از دور داشته باشند. ماهواره «کوثر» یک میکرومـاهواره است که توسط بخش خصوصی طراحی و ساخته شده، ماهواره «ظفر-۲» با جرم حدود ۱۱۰ کیلوگرم توسط بخش دانشگاهی توسعه یافته و این ترکیب نشاندهنده همافزایی بخش خصوصی، دانشگاه و صنعت در حوزه فضایی است.وی افزود: این ماهوارهها قرار نیست صرفاً یک پرتاب نمایشی باشند. پس از پرتاب موفق، مراحل پیچیدهای باید طی شود؛ نخست، اثبات فرمانپذیری ماهواره که معمولاً چند روز زمان میبرد. سپس صحتسنجی زیرسامانهها و تجهیزات انجام میشود. در مرحله بعد، الگوریتمها و نرمافزارهای ماهواره تثبیت میشوند و نهایتاً ماهواره وارد فاز راهاندازی کامل و بهرهبرداری میشود.
غیاثوند تأکید کرد: وقتی از ماهواره عملیاتی و کار صنعتی صحبت میکنیم، منظور این است که حتی اگر از میان صدها مؤلفه، بخش عمدهای بهدرستی عمل کند، بتوانیم به دادههای قابل استفاده برسیم. این پرتاب، نخستین گام جدی ما برای رسیدن به بهرهبرداری واقعی از تصاویر ماهوارهای است.وی با اشاره به کاربردهای عملی این تصاویر گفت: تصاویر سنجش از دور میتوانند در حوزههایی مانند حدنگاری اراضی یا همان کاداستر، تحول ایجاد کنند. در شرایط فعلی، بسیاری از این امور با روشهای سنتی و پرهزینه انجام میشود، در حالی که با دادههای ماهوارهای میتوان این فرآیندها را سادهتر، دقیقتر و کمهزینهتر کرد.رئیس گروه فضایی صاایران افزود: کاربردهای این ماهوارهها به حوزههای متعددی از جمله هواشناسی، مدیریت منابع طبیعی و جنگلها، کشاورزی، شناسایی ساختوسازهای غیرمجاز، مدیریت ارتباطات و خدمات موقعیتیابی بازمیگردد.وی با تأکید بر رویکرد غیرنظامی ایران در حوزه فضا تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران به معاهدات بینالمللی مربوط به عدم نظامیسازی فضا پایبند است و فعالیتهای فضایی کشور در چارچوب کاربردهای صلحآمیز تعریف میشود. مأموریت این ماهوارهها نیز کاملاً در همین چارچوب قرار دارد.غیاثوند گفت: هدف اصلی این پرتابها، رسیدن به بهرهبرداری واقعی و حل مسائل عینی مردم از طریق دادههای فضایی است؛ مسیری که با اتکا به دانش داخلی، همکاری دانشگاه، صنعت و بخش خصوصی و با دعای مردم، وارد مرحلهای جدید میشود.
نقش رهبری در تعیین افق بلند فناوری فضایی
رئیس گروه فضایی شرکت صنایع الکترونیک وزارت دفاع با اشاره به محدودیتها و تحریمها در حوزه فناوری گفت: ما در ۲۵–۲۶ سال گذشته در حوزههای مختلف صنعتی، بهویژه در بخش خودرو، با تحریمها مواجه بودهایم و میدانیم که در فضای دوردست تنها راه حل واقعی، استفاده از فناوریهای فضایی است.وی افزود: در پاسخ به نگرانیها درباره امنیت دانشمندان، به ویژه در حوزههای هستهای و موشکی، باید بگویم که همواره افرادی که در این حوزهها فعالیت میکنند در معرض تهدید هستند؛ اما دو نکته مهم را باید در نظر داشت. نخست آنکه ما دانشمندان خود را دستکم نمیگیریم و هر کدام، سرباز وطن هستند. دوم آنکه از نسلهای گذشته آموختهایم که نباید از شکست واهمه داشته باشیم و این روحیه در همه پروژههای فضایی ما جاری است.غیاثوند با اشاره به تأثیر رهبری بر توسعه فناوری فضایی گفت: نقش رهبری در این مسیر بسیار کلیدی بوده است. ما از سنین جوانی وارد حوزه فضایی شدیم و افقهای بلندی برای فعالیتهای خود دیدیم. به یاد دارم حدود شش تا هفت سال پیش، وقتی تازه به مدارات نزدیک زمین دست پیدا کرده بودیم و برنامههایی برای توسعه مدارهای بالاتر و پرتاب ماهوارههای سنگینتر داشتیم، گزارشی تهیه و خدمت رهبر معظم انقلاب ارائه شد.وی افزود: رهبر انقلاب ضمن قدردانی، پرسش مهمی مطرح کردند: «پس برنامه ماهواره ژئو (زمینآهنگ) چه شد؟» این سؤال باعث شد ما افق وسیعتری برای توسعه فناوریهای فضایی خود در نظر بگیریم و همین نگاه بلندمدت، ما را به سمت صنعتی شدن و توسعه ماهوارههای عملیاتی هدایت کرده است.#ماهواره#جهان_اسلام
20:49 - 6 دی 1404
نظرات کاربران
