اما خشکسالی بیسابقه دو سال اخیر، این هویت را تا مرز نابودی کشانده است، بیش از ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ هکتار باغ، کاملا خشکیده، هزاران هکتار دیگر در وضعیت بحرانی قرار دارند و معیشت دهها هزار نفر در خطر جدی قرار گرفته است. از دورانی که نگرانی ها درخصوص انار ساوه چیزهای دیگری مثل تولید ارگانیک یا تصاحب بازارهای بزرگتر در سطح بین المللی یا برنده شدن در مسابقه تولید بزرگترین یا سنگین ترین انار سال بود، زمان زیادی نگذشته است؛ حالا نگرانی ها با چندین درجه نزول، به سطح مرگ و زندگی برند انار ساوه سقوط کرده است. گویی باید ریه های ضعیف این برند را به دستگاه تنفس مصنوعی وصل کرد تا زنده بماند و در ادامه برای ماندنش فکری کرد.
دو روایت از یک درد مشترک
در این گزارش آنچه اتفاق افتاده و راهبردهایی که برای توقف این بحران اندیشیده شده را از دو مسئول در این شهرستان جویا شدیم. آنچه در ادامه میخوانید، دو گفتوگوی اختصاصی و مکمل است. نخست، تحلیل عمیق فنی و میدانی بحران از زبان محمودرضا خلیلی، معاون فنی و اجرایی جهاد کشاورزی ساوه و دوم، برنامه راهبردی فرمانداری برای نجات اقتصاد انار از زبان سیدمهدی حسینی، معاون استاندار و فرماندار ویژه ساوه.
معاون فنی و اجرایی جهاد کشاورزی ساوه در گفتوگو با ایسنا، با بیان اینکه شهرستان ساوه، واقع در قلب استان مرکزی، به عنوان «پایتخت انار ایران» شناخته میشود، گفت: با بیش از ۱۱ هزار هکتار باغ انار، این منطقه نه تنها بزرگترین تولیدکننده انار در کشور است، بلکه سهم قابل توجهی در صادرات این محصول به بازارهای جهانی ایفا میکند. انار ساوه، با طعم ترشمزه و دانههای درشت و سرخرنگش، نمادی از هویت فرهنگی و اقتصادی این شهر است، محصولی که سالانه بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ هزار تن تولید میشود و میلیاردها دلار ارزآوری برای کشور به ارمغان میآورد.
محمودرضا خلیلی با بیان اینکه خشکسالی بیسابقه، این میراث سبز را به مرز نابودی کشانده است، افزود: این بحران نه تنها کشاورزی محلی را آسیب پذیرکرده، بلکه زنجیرهای از آسیبهای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی را به دنبال داشته است.
انار، ستون فقرات باغداری در ساوه/دو تا سه هزار هکتار باغ خشک شده
وی با بیان اینکه خشکسالی در ساوه ریشه در کاهش شدید بارندگیها، برداشت بیرویه از آبهای زیرزمینی و تغییر اقلیم دارد، افزود: در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، بارشها بیش از ۴۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده و سطح آبهای زیرزمینی در پایین رفتن رکوردزنی کرده است. وسعت اراضی آبی ساوه حدود ۶۶ هزار هکتار است که ۲۱ هزار هکتار آن به باغات اختصاص دارد، و انار با سهم ۱۱ هزار هکتاری، ستون فقرات این بخش را تشکیل میدهد.
خلیلی با استناد به بازدیدهای میدانی و برآوردهای مبتنی بر توزیع نهادهها(مانند کود و آب)، اظهار کرد: بر اساس روایات مختلف، بین ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ هکتار باغ در اثر کم آبی های اخیر خشک شده است. این آمار دقیق GPSدار نیست، اما از خدمات ارائهشده مانند توزیع کود و مدیریت آب استخراج شده است. علاوه بر باغهای کاملا رها شده، حدود ۱۵۰۰ هکتار دیگر امسال برداشت داشتهاند، اما کیفیت و عملکرد اقتصادیشان پایین بوده و نمیتواند چرخه معیشت را تأمین کند.
وی با بیان اینکه انار گیاهی مقاوم و سازگار با اقلیم نیمهخشک ساوه است، تصریح کرد: اما استمرار خشکسالی، حیات درختان کهنسال را تهدید میکند. امسال، گرمای هوا و کمبود آب باعث تأخیر در برداشت شده و محصول را در معرض آفتابسوختگی و ترکیدگی قرار داده است.
از فلج اقتصادی تا آسیبهای اجتماعی
وی با تاکید بر اینکه خشکسالی در ساوه فراتر از یک مشکل آبی است، گفت: این یک بحران چندبعدی است که اقتصاد، جامعه و محیط زیست را دربرمی گیرد. هر هکتار باغ انار در شرایط نرمال، یک خانوار را تأمین میکند و درآمدی بالاتر از حقوق پایه کارگری(حدود ۱۵-۲۰ میلیون تومان ماهانه) فراهم میآورد. میانگین مالکیت در ساوه ۲ تا ۲.۵ هکتار به ازای هر بهرهبردار است، بنابراین خشک شدن این میزان، چرخه زندگی خانوادهها را فلج میکند.
این مقام مسئول در جهاد کشاورزی ساوه در ادامه، گفت: صادرات انار ساوه به کشورهایی مانند روسیه، عراق و اروپا سالانه بیش از ۱۰۰ میلیون دلار ارزآوری دارد. اقتصاد انار ساوه بیش از ۳۰ هزار خانوار را پوشش میدهد و کاهش ۲۰-۳۰ درصدی تولید، مستقیماً بر درآمد کشاورزان و صنایع وابسته مانند بستهبندی، حملونقل و فرآوری تأثیر میگذارد.
خلیلی با تاکید بر اینکه در چنین شرایطی روستاهایی که اقتصاد خانوارهای آنان ۱۰۰ درصد وابسته به انار است، وارد رکود میشوند، تصریح کرد: بدهیهای بانکی افزایش مییابد و زنجیره تأمین ملی مختل میشود. علاوه بر این، از دست رفتن ۳۰۰۰ هکتار باغ، معادل از دست رفتن ۵۰۰۰ شغل مستقیم و غیرمستقیم است، که نرخ بیکاری محلی را افزایش میدهد.
به گزارش ایسنا، بیکاری تنها نتیجه چنین شرایطی نیست، تجربه ثابت کرده است که از بین رفتن اقتصاد روستاها، افزایش میزان خالی شدن روستا از جوانان، افزایش مهاجرت به شهرها و حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ، افزایش آمار آسیب های اجتماعی و افزایش شغل های کاذب، افزایش آمار دختران مجرد در روستاها و بسیاری مشکلات دیگر را بهمراه خواهد داشت که همگی از یک ریشه نشات گرفته اند، بحران کمی آبی و مهمتر از آن، مدیریت نادرست منابع آبی.
خطر افزایش مهاجرت در کمین روستاهای ساوه
خلیلی با تایید بروز مشکلات اجتماعی متعدد پس از بروز مشکلات اقتصادی، افزود: در بدترین سناریو، روستاییان ناگزیر به مهاجرت به شهرهای بزرگ مانند تهران یا اراک میشوند، که این امر منجر به خالی شدن روستاها و افزایش فشار بر خدمات شهری میشود. آمار نشان میدهد که در ۵ سال اخیر، بیش از ۱۰ درصد جمعیت روستایی ساوه مهاجرت کردهاند و این روند با ادامه خشکسالی، به ۲۵ درصد میرسد. در چنین شرایطی زنان و جوانان بیشترین آسیب را میبینند. کاهش درآمد خانوادهها منجر به ترک تحصیل فرزندان و افزایش تنشهای خانوادگی میشود. همچنین، هویت فرهنگی ساوه که انار بخشی از آن است در خطر است. جشنواره انار ساوه، که سالانه هزاران گردشگر جذب میکند، ممکن است به نمادی از گذشته تبدیل شود.
ابعاد زیستمحیطی
وی با بیان اینکه خشک شدن باغات، فرسایش خاک را سرعت میبخشد، تصریح کرد: عدم کشت باعث فرسایش بادی و آبی میشود، و خاک حاصلخیز ساوه در حال از دست رفتن است. تغییر کاربری اراضی کشاورزی به ساختوساز، تنوع زیستی را نابود میکند. انار به عنوان گیاهی مقاوم، در حفظ آب و خاک نقش دارد، اما نابودی آن چرخهای از بیابانزایی را آغاز میکند. از طرفی، گزارشهای زیستمحیطی نشان میدهد که سطح شوری آبهای زیرزمینی ۳۰ درصد افزایش یافته، که بازدهی باقیمانده باغات را تهدید میکند.
معاون جهاد کشاورزی ساوه خاطرنشان کرد: در مقایسه با سالهای قبل، وضعیت وخیمتر است. در ۱۴۰۲، کاهش تولید ۱۰ درصدی بود، اما امسال دو برابر شده است و بدون مداخله در این وضعیت، ساوه ممکن است از قطب انار به منطقهای رکودزده تبدیل شود، مشابه آنچه در برخی مناطق یزد رخ داد.
راهکارهای عملی، از حفظ فوری تا بازسازی بلندمدت
خلیلی برای خروج از این شرایط دو دیدگاه اصلی ارائه میدهد؛ حفظ شرایط موجود و بازسازی اقتصادی.
راهکار کوتاهمدت (فوری، ۶ تا ۱۲ ماهه) :
وی بهینهسازی آبیاری را نخستین راهکار بیان کرد و گفت: گسترش آبیاری قطرهای و زیرسطحی که مصرف آب را تا ۵۰ درصد کاهش میدهد، در مدیریت منابع کمک کننده است. جهاد کشاورزی ساوه امسال ۵۰۰ هکتار را تجهیز کرده، اما نیاز به ۲۰۰۰ هکتار بیشتر است. از سوی دیگر باید الگوی کشت را رعایت و از محصولات مقاوم مانند ارقام محلی انار استفاده کنیم.
وی حفاظت از محصول با استفاده از مالچپاشی(پوشش خاک با مواد آلی) برای کاهش تبخیر و سایبانهای سفید برای مقابله با آفتابسوختگی را از دیگر راهکارها برشمرد و گفت: این روشها در باغات آزمایشی ساوه، بازدهی را ۲۰ درصد افزایش دادهاند.
خلیلی، حمایت مالی با بخشش حق بیمه باغات آسیبدیده و تامین وامهای کمبهره برای خرید نهادهها را از دیگر راهکارهای کوتاه مدت دانست و گفت: دولت در این خصوص میتواند بودجه اضطراری تخصیص دهد. از طرفی، مدیریت تنش با پاشیدن پودر کائولن(ماده معدنی سفید) روی برگها برای کاهش دما و جلوگیری از ترکیدگی میوه که در سالهای گرم گذشته موفق بوده است از دیگر راهکارهای کوتاه مدت است.
وی در خصوص راهکارهای میانمدت (یک تا سه ساله) نیز گفت: احیای باغات با کاشت نهالهای مقاوم به خشکی(مانند رقم واندرفول با مدیریت تغذیه اصولی) در ۱۰۰۰ هکتار رهاشده ضروری است. دستورالعمل جهاد کشاورزی شامل فاصلهگذاری مناسب و کنترل آفات طبیعی است، می توانیم محصولات جایگزین زودبازده مانند پسته یا زیتون را در ۲۰ درصد باغات معرفی کنیم، اما انار را حفظ کنیم.
وی گفت: توسعه صنایع تبدیلی با ایجاد پایانه صادراتی انار در ساوه برای فرآوری(آبمیوه، رب) و کاهش وابستگی به صادرات خام، راهکاری است که ۲۰۰۰ شغل ایجاد میکند. آموزش و نظارت با اجرای کارگاههای آموزشی برای ۵۰۰۰ باغدار در مورد آبیاری هوشمند و کوددهی، با همکاری دانشگاههای محلی نیز ضروری است.
راهکار بلندمدت (سه تا ۱۰ سال) :
خلیلی مدیریت منابع آب با تکمیل شبکههای آبیاری، احیای آبخوانها با تزریق آب باران و ممنوعیت برداشت بیرویه را مورد تاکید قرار داد و با تاکید بر تنوعبخشی اقتصادی، خواستار ایجاد مشاغل جایگزین مانند گردشگری انار(اکوتوریسم) و صنایع دستی، برای روستاهای آسیبدیده شد و تصریح کرد: اقتصاددانان میتوانند مدلهای بازسازی ارائه دهند، اما پایه آن حفظ کشاورزی است.
وی اجرای سیاستهای کلان نظیر تحقیق بر روی ارقام ژنتیکی مقاوم و بهرهگیری از تجربیات جهانی در حوزه آبیاری را مورد تاکید قرار داد و گفت: خشکسالی ساوه، زنگ خطری برای کل کشاورزی ایران است، اما با اقدامات هماهنگ، میتوان آن را به فرصتی برای تحول تبدیل کرد.
خلیلی تصریح کرد: انار ساوه نماد مقاومت است؛ اگر منابع پایه (آب و خاک) حفظ شود در کنار تلاش انسانی و بارندگی مناسب، میتوانیم بازگردیم.
وی با تاکید بر اینکه تأخیر در انجام راهکارهای مناسب، شهر را از رنگ انار محروم میکند، گفت: مسئولان استانی و ملی باید اولویت را به ساوه بدهند. تخصیص آب، حمایت مالی و سرمایهگذاری در فناوری یک ضرورت است چرا که ساوه نه تنها برای انار، بلکه برای اقتصاد ملی، حیاتی است. با اجرای این راهکارها، میتوان از فلج به احیا رسید و انار ساوه را دوباره به یاقوت سرخ ایران تبدیل کرد.
انار ۶۵ درصد اقتصاد کشاورزی ساوه را تشکیل میدهد
معاون استاندار و فرماندار ویژه شهرستان ساوه، نیز با اشاره به خسارتهای سنگین خشکسالی دو سال اخیر به باغات انار، تأکید کرد: این محصول همچنان ستون اصلی اقتصاد کشاورزی ساوه است و سیاستهای جبرانی متعددی برای جلوگیری از فروپاشی معیشت کشاورزان در دستور کار قرار گرفته است.
سیدمهدی حسینی، با بیان اینکه انار بیش از ۵۰ درصد ارزش تولیدات بخش کشاورزی ساوه را به خود اختصاص میدهد، اظهار کرد: در حال حاضر بیش از ۱۱ هزار هکتار باغ انار در شهرستان وجود دارد که مستقیماً برای بیش از ۳۲ هزار خانوار شغل پایدار و درآمد سالانه ایجاد کرده است.
وی با بیان اینکه سهم انار در اشتغال مستقیم بخش کشاورزی حدود ۵۸ درصد و در ارزش ریالی تولیدات باغی بیش از ۶۸ درصد است، افزود: همچنین بیش از ۴۵ درصد صادرات غیرنفتی شهرستان ساوه به صورت مستقیم و غیرمستقیم به انار و فرآوردههای آن وابسته است. بنابراین هرگونه آسیب جدی به این محصول، به معنای ضربه استراتژیک به کل اقتصاد محلی خواهد بود.
فرماندار ساوه با اشاره به خسارتهای ناشی از کمآبی سالهای ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴، گفت: در حوزه باغات، بهویژه انار، با توجه به کمآبیهای شدید دو سال گذشته، امسال آسیبهای واقعاً سنگینی به کشاورزان وارد شد.
وی با بیان اینکه برای جبران این خسارتها چند سیاست محوری را بهطور همزمان پیش بردیم، در تشریح مهمترین اقدامات جبرانی، با بیان اینکه فعالسازی بازارهای داخلی و تقویت اقتصاد کشاورزان مورد تاکید است، گفت: چهارمین جشنواره ملی انار ساوه با همین هدف طراحی شد که با استقبال بینظیر مردم از سراسر کشور مواجه شدیم؛ بهطوریکه میانگین بازدیدکنندگان در ۱۰ روز برگزاری به حدود ۱۰۰ هزار نفر رسید و این یک رکورد تاریخی در جشنوارههای ملی کشاورزی کشور محسوب میشود. این رویداد نه تنها حال و هوای کشاورزان را بهبود بخشید، بلکه بخش قابل توجهی از محصول باقیمانده را با قیمت مناسب به فروش رساند.
حسینی پیگیری تسهیلات جبران خسارت خشکسالی را نیز مورد تاکید قرار داد و افزود: هماهنگی مستمر با نماینده مجلس انجام شده و وی با جدیت پیگیر تخصیص اعتبارات خسارت خشکسالی از صندوق بیمه کشاورزی و تسهیلات بانکی است. هدف این است که هیچ باغداری به دلیل بدهی بانکی از چرخه تولید خارج نشود.
الزام به نوینسازی سیستمهای آبیاری تا افق ۱۴۰۷
فرماندار ساوه با تأکید بر وجود بحران ساختاری آب، هشدار داد: چرخه ۲۵ ساله سیلاب و خشکسالی در کشور ما به دلیل مدیریت ناصحیح منابع آب، اکنون به تنش شدید آبی تبدیل شده است. تا ۲۰ سال آینده نیز کمآبی ادامه خواهد داشت. بنابراین کشاورزانی که تا سه تا چهار سال آینده سیستم آبیاری خود را به روشهای نوین(قطرهای، زیرسطحی و هوشمند) ارتقا ندهند، بهطور طبیعی از چرخه رقابت و تولید اقتصادی حذف خواهند شد.
وی افزود: سیاست قوی شهرستان، حمایت همهجانبه از نوینسازی است. تسهیلات کمبهره، یارانه تجهیزات و حمایت فنی ارائه میشود و هدفگذاری کردیم تا پایان سال ۱۴۰۷ صد درصد باغات و مزارع ساوه تحت پوشش آبیاری مکانیزه قرار گیرند.
ایجاد پایانه صادراتی انار با مالکیت کشاورزان
حسینی از پیشرفت چشمگیر طرح پایانه صادراتی انار ساوه خبر داد و گفت: زمین این مجموعه تأمین شده و اقدامات خوبی انجام گرفته است. مدل سرمایهگذاری را به گونهای طراحی کردیم که سود اصلی عاید خود کشاورزان شود؛ یعنی تعاونی کشاورزان و بخش خصوصی واقعی در سردخانهها، سورتینگ، تولید کنسانتره، رب و آبانار سرمایهگذاری کنند. تا جشنواره ملی انار سال آینده، سازوکار نهایی آن کاملاً آماده و عملیاتی خواهد شد.
فرماندار ساوه با تأکید بر اینکه انار فقط یک محصول نیست، هویت و سرمایه ملی ساوه است، ابراز امیدواری کرد که با اجرای همزمان این سیاستها، نه تنها خسارتهای خشکسالی جبران شود، بلکه ساوه به عنوان الگوی موفق سازگاری با کمآبی و اقتصاد مقاومتی کشاورزی در کشور معرفی شود.
به گزارش ایسنا، انار دیگر فقط یک میوه نیست؛ ستون اصلی اقتصاد، هویت فرهنگی و آیندهٔ چندین هزار خانوار این شهرستان است. اگر همین امروز تصمیم قاطع و هماهنگ گرفته نشود، تا پنج سال آینده ساوه از «پایتخت انار ایران» به «خاطره ای در تاریخ انار ایران» تبدیل خواهد شد.
ساوه اکنون در یک دوراهی تاریخی ایستاده است؛ یا همگان از دولت تا کشاورز روستایی با یک برنامهٔ هماهنگ و زمانبندی دقیق وارد عمل شوند و انار را نجات دهند، یا طی یک دهه شاهد مهاجرت گسترده، خالی شدن روستاها، بیابانزایی و حذف یکی از مهمترین برندهای ملی کشاورزی ایران باشیم.
نکته مهمی که در سخنان مسئولان بدان اشاره ای نشد، مدیریت منابع آب سد ساوه است، که یکی از مهمترین منابع آبی برای کشاورزی این منطقه محسوب میشود، گرچه این سد حالا ذخیره چندانی ندارد و کفگیرش به ته دیگ خورده، اما تجربه سالیان گذشته تا امروز، نشانگر ناکارآمدی مدیران وقت در مدیریت منابع این سد بزرگ حتی پس از دورانی است که لبریز شد و سرریز کرد.
اینروزها که بارش رحمت الهی کشور را در برگرفته، ساوه نیز همچون دیگر نقاط کشور چشم به آسمان دوخته تا مگر سهم خوبی از این برکات آسمانی داشته باشد. امید است که این مهم محقق شود و امید بزرگتر اینکه مدیران حوزه آب کشور، استان و شهرستان اینبار دیگر از گذشته درس گرفته و فکری برای مدیریت اینهمه نعمتی کنند که دست سخاوت خداوند به این کشور ارزانی کرده است.
انار ساوه هنوز نفس میکشد، اما نباید اجازه دهیم این نفسها، نفسهای آخرش باشد. تصمیم امروز ما تعیین میکند که نسل بعدی، ساوه را با باغهای سرخ و پربارش به یاد بیاورد، یا فقط در کتابهای تاریخ و موزهها به دنبال ردپای یاقوتهای از دسترفته بگردد.
نجات انار ساوه، نجات یک شهر، یک اقتصاد و بخشی از هویت ایران است، زمان تنگ است، اما هنوز دیر نشده.
انتهای پیام
