علیرضا یاوری در گفت و گو با ایسنا اظهار کرد: زاوه، شهرستانی در جنوب خراسان رضوی، یکی از مناطق غنی از نظر میراث ماندگار است. در میان انبوه یادگارهای تاریخی آن، آبانبار نجفخان جایگاه ویژهای دارد. این بنا از قدیمیترین آثار شهرستان به شمار میرود و تاریخ ساخت آن به سال ۸۲۱ هجری قمری بازمیگردد.
یاوری توضیح داد: آبانبار نجفخان، اثر شاخصی از دوران افشاریه است که به دست مردی خیر و نامدار به نام نجفقلیخان ساخته شد. وی از خانهای بزرگ دولتآباد بوده که به واسطه خدمات ارزشمند خود در لشکرکشیهای نادرشاه افشار، به ویژه نبرد هرات، مورد اعتماد و بزرگداشت پادشاه وقت قرار گرفت. نادرشاه در ازای این خدمات، هفت بلوک از جلگه زاوه را به او واگذار کرد. نجفقلیخان پس از آن قلعهای عظیم بنا کرد و در کنار قلعه، آبانباری احداث نمود تا روستائیان و مسافران از نعمت آب سالم بهرهمند شوند.
وی بیان کرد: در کنار این آبانبار تاریخی، مسجدی قدیمی نیز وجود دارد که همان سال بنا شده و مجموعهای از معماری مذهبی و عامالمنفعه را شکل میدهد. این ارتباط میان آب، عبادت و اجتماع، نشانگر درک عمیق نیاکان ما از پیوند میان نیازهای مادی و معنوی انسان است.
آبانبار نجفخان نمونهای بارز از سازگاری با شرایط اقلیمی
این کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی خاطرنشان کرد: آبانبار نجفخان از دیدگاه مهندسی و معماری نمونهای بارز از سازگاری با شرایط اقلیمی و محدودیت منابع آبی است.
یاوری توضیح داد: در گذشته، سازندگان ایرانی با کمترین ابزار، پیشرفتهترین روشهای ذخیره و نگهداری آب را به کار میگرفتند. ساختاری که امروزه در آبانبار نجفخان مشاهده میشود، برگرفته از اصول علمی تهویه، عایقبندی و نورگیری طبیعی است که به شکل شگفتانگیزی مانع تبخیر آب در گرمای تابستان میشده است.
وی با بیان اینکه این بنا دارای گنبدی آجری، پامخزن و راهرویی با ۱۶ پله سنگی است که به تونل مخزن اصلی ختم میشود، افزود: مخزن، شکلی مستطیلی دارد و از مصالح محلی مانند آجر، ساروج و سنگ ساخته شده است. ضخامت دیوارها در بخش زیرین بنا بیش از یک متر برآورد میشود تا ضمن مقاومت در برابر فشار آب، دمای خنک و یکنواختی در داخل حفظ شود.
این کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی، اظهار کرد: سقف گنبدی نه تنها جنبه زیبایی دارد، بلکه عمل تهویه طبیعی را انجام میدهد و مانع ایجاد بو یا فساد در آب میشود. در گذشته، بام بنا با خاک رس و لایهای از کاهگل پوشیده میشد تا از نفوذ گرما جلوگیری کند.
یاوری گفت: در معماری سنتی، همه عناصر پیوندی منطقی دارند. در واقع آبانبار نجفخان نماد تقابل هوشمندانه انسان و طبیعت است؛ جایی که سازندگان با دانش بومی، اصول فیزیکی انتقال حرارت و فشار را بهکار بردهاند بدون آنکه آموزش دانشگاهی دیده باشند.
جایگاه فرهنگی و اجتماعی آبانبارها
وی ادامه داد: آبانبارها در فرهنگ ایرانی فقط سازههای ذخیره آب نبودند. آنها مرکز تعامل اجتماعی و محلی برای گفتوگوهای روزمره مردم نیز محسوب میشدند.
یاوری در اینباره گفت: در بسیاری از شهرها، آبانبار کنار مسجد یا بازار ساخته میشد تا مردم پس از نماز یا کار روزانه بتوانند از آن بهره ببرند. در حقیقت، آبانبار بخشی از هویت جمعی مردم و نماد همیاری اجتماعی بود.
وی تصریح کرد: آبانبار نجفخان نیز چنین جایگاهی داشته است. مردم زاوه با احترام فراوان از آن یاد میکردند و بر اساس سنت دیرینه، نگهداری و لایروبی آن به صورت داوطلبانه و مردمی انجام میشد.
یاوری خاطرنشان کرد: این میراث مردمی نشان میدهد که مشارکت در حفظ منابع حیاتی، از دیرباز در فرهنگ خراسانی نهادینه بوده است.
ضرورت حفظ آثار تاریخی زاوه
وی ادامه داد: امروز که بسیاری از بناهای تاریخی کشور در معرض فرسایش قرار گرفتهاند، نگاه تخصصی و مستمر به حفاظت آنان ضرورتی انکارناپذیر است.
این کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی، تأکید کرد: سدهای مدرن و سیستمهای شهری جایگزین آبانبارها شدهاند، اما معنای فرهنگی و هویتی آنها همچنان بیبدیل است. اگر این آثار مرمت و نگهداری نشوند، بخشی از حافظه تاریخی ما از میان خواهد رفت.
یاوری، از کمبود اعتبار و ضعف اطلاعرسانی بهعنوان چالشهای موجود یاد کرد و گفت: مرمت علمی چنین بناهایی باید با مصالح سنتی همان دوران انجام گیرد؛ استفاده از سیمان یا فلز، آسیبهای جبرانناپذیری بر ساختار اصلی وارد میکند. ما در مرمت، نه تنها باید ظاهر اثر را نگه داریم بلکه روح تاریخی آن را نیز پاس بداریم.
وی اظهار کرد: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی در سالهای اخیر گامهایی برای مستندسازی و شناسایی آبانبارهای تاریخی برداشته است، اما برای احیای کامل آنها، همکاری نهادهای محلی، شهرداریها و آموزش عمومی مردم ضروری است.
آبانبار فرصتی برای گردشگری
یاوری با اشاره به اینکه بازسازی اینگونه بناها تنها وظیفه میراث فرهنگی نیست، بلکه میتواند یک سرمایهگذاری هوشمندانه در حوزه گردشگری فرهنگی باشد، افزود: اگر آب انبار نجفخان و آثار مشابه آن در قالب مسیرهای گردشگری و تاریخی استان معرفی شوند، میتوانند هم ارزش آموزشی داشته باشند و هم منبع درآمد پایدار برای منطقه باشند. گردشگران داخلی و خارجی همواره به دنبال تجربه اصیل از فرهنگ ایرانیاند و زاوه میتواند یکی از مقاصد مهم در این زمینه باشد.
وی همچنین به اهمیت آگاهسازی مردم محلی اشاره کرد و گفت: اگر جامعه محلی احساس تعلق به میراث خود نداشته باشد، هیچ طرح مرمتی دوام نمیآورد. آموزشهای مردمی درباره اهمیت بناهای تاریخی موجب میشود نگهداری آنها بخشی از فرهنگ روزمره شود.
میراثی برای فردا
یاوری در ادامه خاطرنشان کرد: آبانبار نجفخان نه تنها سندی از یک دوره تاریخی است، بلکه نمادی از تدبیر، ایمان و همبستگی مردمان این دیار است. هر آجر آن بخشی از داستان تابآوری ایرانیان در برابر طبیعت سخت، و هر پلهاش نشانهای از مسیر عقلانیتی است که از گذشته تا امروز تداوم یافته است.
وی تأکید کرد: اگر بناهایی مانند این آبانبار حفظ شوند، ما در واقع آینده را برای شناخت خودمان زنده نگاه میداریم. میراث فرهنگی تنها گذشته را روایت نمیکند، بلکه پلی میان تاریخ و فرداست.
انتهای پیام
