خالدہ ضیا، نخستین نخست وزیر زن در تاریخ بنگلادش، در سن ۸۰ سالگی در بیمارستانی در داکا درگذشت.

خالدہ ضیا که بیش از چهار دهه یکی از چهره های اصلی سیاست بنگلادش بود، وارد عرصه سیاست شد و در کمتر از ده سال حزب ملی‌گرای بنگلادش را به قدرت رساند.

در دوره تشکیل نخستین دولت حزب ملی گرای بنگلادش به رهبری خالدہ ضیا، نظام پارلمانی بار دیگر در این کشور برقرار شد.

پس از ترور ضیاالرحمن بنیانگذار و رییس حزب ملی گرای بنگلادش در سال ۱۹۸۱، خالدہ ضیا برای حفظ و سرپا نگه داشتن حزبی که در بحران فرو رفته بود، رهبری آن را بر عهده گرفت.

تحلیلگران می‌گویند خالدہ ضیا نقش مهمی در پیشرفت سیاسی حزب ملی گرای بنگلادش داشت؛ حزبی که از درون ساختار قدرت شکل گرفته بود. با این حال، انتقادهایی نیز درباره مسائل مختلف از جمله روابط نزدیک حزب در دوران رهبری او با برخی احزاب مذهبی از جمله جماعت اسلامی مطرح بوده است.

از «عروسک» تا خالده ضیا

خالدہ ضیا در ۳۶ سالگی همسرش را از دست داد. آن زمان او یک خانه دار بود و دو فرزند به نام‌های طارق رحمان و عارف رحمان داشت.

نام کامل او خالدہ خانم بود و در میان اعضای خانواده و نزدیکان با لقب پوتول (عروسک) شناخته میشد.

او در سال ۱۹۶۰ زمانی که ضیاء الرحمن افسر ارتش پاکستان بود با او ازدواج کرد.

سلیمه اسلام، خواهرش گفته است که خالدہ پس از ازدواج، نام خانوادگی همسرش را به نام خود افزود و به خالدہ ضیا شناخته شد.

با این حال، او تنها پس از ورود به عرصه سیاست با این نام در سطح عمومی شناخته شد.

سلیمه اسلام، خواهر بزرگ‌تر او به بی بی سی گفت خالدہ ضیا در آن زمان هیچ علاقه‌ای به سیاست نداشت و حتی زمانی که ضیاء الرحمن رییس جمهور بود نیز در فعالیت‌های سیاسی دخالت نمی‌کرد.

بسیاری از منتقدان معتقدند که خالدہ ضیا پس از مرگ همسرش و از طریق به ارث بردن رهبری حزب ملی گرای بنگلادش وارد سیاست شد.

محفوظ الله، روزنامه نگار و نویسنده کتابی درباره زندگی خالدہ ضیا، هنگام انتشار کتابش به بی‌بی‌سی گفته بود که خالدہ ضیا پس از بیوه شدن در سن پایین، در جامعه‌ای مردسالار رهبری یک حزب سیاسی را بر عهده گرفت و با توانایی‌های خود جایگاهی مستقل برای خود ساخت.

رهبری حزب

پس از کشته شدن ضیاء الرحمن، اختلافات داخلی در حزب ملی‌گرای بنگلادش شدت گرفت و بسیاری از رهبران حزب به ژنرال حسین محمد ارشاد، حاکم نظامی وقت نزدیک شدند.

در مجموع حزب با بحرانی جدی روبه رو شد.

در چنین شرایطی خالدہ ضیا در سوم ژانویه ۱۹۸۳ به حزب ملی‌گرای بنگلادش پیوست. او ابتدا به عنوان معاون رییس حزب انتخاب شد و یک سال بعد، در دهم مه ۱۹۸۴، به ریاست حزب رسید.

اولی احمد از رهبران پیشین حزب ملی‌گرای بنگلادش که به خانواده آنان نزدیک بود، گفته است که خالدہ ضیا به درخواست اطرافیان برای زنده نگه داشتن حزب وارد سیاست شد.

بر اساس اعلام حزب ملی‌گرای بنگلادش، خالدہ ضیا در ۱۵ اوت ۱۹۴۶ در جالپایگوری در هند تحت حاکمیت بریتانیا متولد شد.

با این حال درباره تاریخ تولد او در فضای سیاسی بنگلادش اختلاف نظر وجود دارد. نام پدرش اسکندر مجمدار و نام مادرش طیبه مجمدار بود.

زادگاه اصلی خانواده آنان در اوپازیلا فولگازی از شهرستان فنی قرار داشت و محل سکونت دایمی‌شان در منطقه مودی پارا در شهر دیناجپور بود.

خالدہ ضیا سومین فرزند از پنج فرزند خانواده بود. او دو خواهر بزرگ‌تر و دو برادر کوچک‌تر داشت.

سلیمه رحمان دوست نزدیک او و از رهبران حزب ملی‌گرای بنگلادش گفته است که خالدہ ضیا با وجود مشغله‌های فراوان سیاسی همواره به انجام مسئولیت‌های خانوادگی خود پایبند بود.

رهبر سازش ناپذیر

زمانی که خالدہ ضیا در سال ۱۹۸۲ رهبری حزب ملی‌گرای بنگلادش را بر عهده گرفت، حکومت نظامی ژنرال ارشاد بر کشور حاکم بود.

رهبران حزب معتقدند او طی یک جنبش ۹ ساله علیه این حکومت نظامی، جایگاه خود و حزب را در سیاست تثبیت کرد.

در سال ۱۹۸۳، یک سال پس از به دست گرفتن رهبری حزب، او یک ائتلاف هفت حزبی تشکیل داد و مبارزه علیه حکومت ارشاد را آغاز کرد.

در مقابل، ائتلاف هشت حزبی به رهبری عوامی لیگ و همچنین ائتلاف پنج حزبی نیروهای چپ‌گرا در انتخابات پارلمانی سال ۱۹۸۶ که زیر نظر حکومت ارشاد برگزار شد، شرکت کردند.

اما خالدہ ضیا به دلیل آنکه به مدت نه سال بدون شرکت در انتخابات، مبارزه خیابانی را ادامه داد، به عنوان رهبری سازش ناپذیر شناخته شد.

او در جریان مبارزه علیه حکومت ارشاد سه بار بازداشت شد.

محی الدین احمد، نویسنده کتابی پژوهشی درباره حزب ملی گرای بنگلادش گفته است که خالدہ ضیا از طریق جنبش ضد ارشاد، این حزب را دوباره احیا کرد.

پس از سقوط حکومت ارشاد، حزب ملی گرای بنگلادش به رهبری خالدہ ضیا در انتخابات سراسری ۲۷ فوریه ۱۹۹۱ با مشارکت همه احزاب به پیروزی رسید.

او با این پیروزی تاریخ ساز شد و به عنوان نخستین نخست وزیر زن بنگلادش انتخاب شد. خالدہ ضیا از پنج حوزه انتخابیه نامزد شد و در هر پنج حوزه پیروز شد.

پیش از این انتخابات، سه ائتلاف فعال در جنبش ضد ارشاد وعده داده بودند که نظام پارلمانی را احیا کنند.

در همین چارچوب، در پنجمین پارلمان که پس از انتخابات تشکیل شد، خالدہ ضیا به عنوان رهبر پارلمان، لایحه تغییر نظام ریاستی به نظام پارلمانی را ارائه کرد که با اجماع تصویب شد.

به این ترتیب پس از ۱۶ سال، نظام پارلمانی بار دیگر برقرار شد. اولی احمد گفته است که نقش خانم ضیا موجب تقویت جایگاه حزب ملی گرای بنگلادش در میان مردم شد.

از نخست وزیر تا رهبر مخالفان

در اواخر دوره نخست دولت خالدہ ضیا، احزاب مختلف از جمله عوامی لیگ جنبشی گسترده برای برگزاری انتخابات تحت نظارت دولت موقت به راه انداختند.

در برابر این فشارها، خالدہ ضیا با برگزاری انتخاباتی تک حزبی در ۱۵ فوریه ۱۹۹۶ ششمین پارلمان را تشکیل داد و بار دیگر نخست وزیر شد.

در همین پارلمان ششم، لایحه اصلاحیه سیزدهم قانون اساسی برای ایجاد نظام دولت موقت تصویب شد، اما عمر این پارلمان تنها ۱۲ روز بود.

خالدہ ضیا پارلمان را منحل کرد و قدرت را به دولت موقت سپرد. سپس در انتخابات سال ۱۹۹۶ به عنوان رهبر مخالفان وارد پارلمان شد.

او پس از شکست ائتلاف به رهبری حزب ملی گرای بنگلادش در انتخابات سال ۲۰۰۸ بار دیگر رهبر مخالفان شد. با این حال پیش از آن، در سال ۲۰۰۱ و با بازگشت حزب ملی گرای بنگلادش به قدرت، برای سومین بار نخست وزیر شده بود.

اولی احمد گفته است که خالدہ ضیا در دوران نخست وزیری یا رهبری حزب گاهی در تصمیم گیری تاخیر داشت، اما در عین حال فردی بردبار بود.

پس از آنکه دولت عوامی لیگ در سال ۲۰۱۱ نظام دولت موقت را لغو کرد، خالدہ ضیا رهبری ائتلاف خود را بر عهده گرفت و جنبشی برای بازگرداندن آن آغاز کرد، اما این تلاش ناکام ماند.

در پی تحریم انتخابات سال ۲۰۱۴، حزب ملی‌گرای بنگلادش کرسی‌های خود در پارلمان را از دست داد.

پس از آن، او برای مدت طولانی از قدرت دور ماند و حتی مدتی را در زندان سپری کرد.

خالدہ ضیا در سال ۱۹۹۷ و در دوران دولت عوامی لیگ، ائتلافی چهار حزبی با حزب خود و چند حزب دیگر از جمله جماعت اسلامی تشکیل داد.

این ائتلاف بعدها به ائتلاف بیست حزبی گسترش یافت که شمار زیادی از احزاب اسلام گرا را در بر می‌گرفت. در دوره‌های مختلف، انتقادهای فراوانی نسبت به نزدیکی حزب ملی گرای بنگلادش به جماعت اسلامی مطرح شده است.

با این حال محی الدین احمد معتقد است که خالدہ ضیا به تنهایی مسئول این موضوع نبوده است.

محکومیت و بیماری در پرونده‌های فساد

علاوه بر دوران حکومت ارشاد، خالدہ ضیا در سال ۲۰۰۷ و در دوره دولت موقت نیز زندانی شد.

او در ۸ فوریه ۲۰۱۸ در دوران حکومت عوامی لیگ بازداشت و در دو پرونده فساد مربوط به بنیاد پرورشگاه ضیا و بنیاد خیریه ضیا به ۱۷ سال زندان محکوم شد.

با این حال، پس از بیش از دو سال زندان و به دلیل بیماری، با دستور اجرایی دولت عوامی لیگ و تحت شرایط خاص آزاد و به اقامتگاه خود در گولشان منتقل شد.

بر اساس این شرایط، او باید در خانه خود در داکا می‌ماند و اجازه خروج از کشور نداشت. این مدت چندین بار تمدید شد.

پس از آن، خالدہ ضیا دیگر در فعالیت های سیاسی آشکار شرکت نکرد.

او چندین بار پس از وخامت وضعیت جسمانی در خانه‌اش در گولشان در بیمارستان بستری شد.

در مه ۲۰۲۱، زمانی که در خانه خود در داکا بود، به بیماری کووید ۱۹ مبتلا شد و تحت درمان قرار گرفت. به دلیل تداوم تنگی نفس مدتی در بخش مراقبت های ویژه بستری بود.

در مقطعی پزشکان اعلام کردند که او به سیروز کبدی مبتلا است. همچنین از دیابت، آرتروز و مشکلات کلیوی و قلبی رنج می‌برد.

با وجود درخواست‌های مکرر خانواده برای درمان در خارج از کشور، دولت اعلام کرد که به دلیل محکومیتش، از نظر قانونی امکان چنین اقدامی وجود ندارد.

در ژوئن ۲۰۲۴ یک دستگاه تنظیم کننده ضربان قلب برای او کار گذاشته شد. در آن زمان همچنان از بیماری‌های متعدد از جمله مشکلات قلبی، کلیوی و کبدی رنج می‌برد که وضعیت جسمانی او را پیچیده کرده بود.

او پیشتر دچار سه گرفتگی در عروق قلب شده بود و پیش از آن نیز برایش فنر گذاشته بودند.

در ژوئن ۲۰۲۴ درمان کبد او از طریق ایجاد اتصال پورتوسیستمیک توسط پزشکانی که از خارج آورده شده بودند انجام شد.

خالدہ ضیا پس از سقوط دولت شیخ حسینه در پی خیزش گسترده مردمی در ژوییه سال گذشته، در ۵ اوت ۲۰۲۴ با دستور اجرایی آزاد شد.

سپس در ژانویه امسال برای درمان به لندن رفت. او با هواپیمای قطر که به امکانات پزشکی اضطراری از جمله ونتیلاتور، دستگاه شوک قلبی، پمپ تزریق و مانیتور پیشرفته قلبی مجهز بود منتقل شد.

خالدہ ضیا پس از بازگشت از چهار ماه اقامت در لندن چندین بار دیگر نیز در بیمارستان بستری شد، اما پس از تثبیت وضعیت جسمانی در خانه خود در گولشان اقامت داشت.

آزادی پس از پنجم اوت و فعالیت سیاسی محدود

خالدہ ضیا پس از برکناری شیخ حسینه از قدرت در پی اعتراضات گسترده مردمی در اوت ۲۰۲۴ و فرار او به هند، با دستور اجرایی آزاد شد.

پس از آن، او در برخی فعالیت های محدود حزبی و نیز مراسم دولتی و دیپلماتیک حضور یافت.

او هنگام سوار شدن به خودرو برای شرکت در مراسم روز نیروهای مسلح در ۲۱ نوامبر دچار احساس ناراحتی شد.

دو روز بعد، در ۲۳ نوامبر، به دلیل تنگی نفس به صورت اورژانس به بیمارستان منتقل شد.

تحلیلگران بر این باورند که از دهه ۱۹۹۰ به این سو، سیاست بنگلادش عمدتا حول محور خالدہ ضیا و شیخ حسینه شکل گرفته است.

اگرچه خالدہ ضیا به دلیل زندان، کهولت سن و بیماری برای مدت طولانی از فعالیت سیاسی دور بود، اما پس از ۵ اوت ۲۰۲۴ و بروز اختلاف نظر میان احزاب فعال، همه جریان‌های درگیر با احترام با خالدہ ضیا برخورد کردند.