به گزارش همشهری آنلاین، خشکسالی و سوءمدیریت منابع در سالهای اخیر، آب را از یک نعمت طبیعی به یکی از جدیترین نگرانیهای مردم ایران تبدیل کرده است. در چنین شرایطی، نگاهها بیش از پیش به فناوریها دوخته شده؛ از جمله «بارورسازی ابرها» که بیش از ۵۰ سال در ایران سابقه دارد، اما همچنان محل اختلافنظر کارشناسان است. برخی، بارورسازی ابرها را راه نجات از خشکسالی میدانند، برخی دیگر آن را پرهزینه توصیف میکنند و گروهی معتقدند این فناوری نه یک نسخه شفابخش، بلکه ابزاری محدود برای مدیریت شرایط خاص جوی است. تلویزیون اینترنتی همشهری با حضور «محمدمهدی جوادیانزاده» رئیس سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی، «حسین اردکانی» کارشناس پیشکسوت هواشناسی و «سید مجید میررکنی» عضو هیات مدیره انجمن هواشناسی ایران به این موضوع پرداخت.
بارورسازی غیر علمی نتیجه معکوس دارد
کارشناس پیشکسوت هواشناسی با تاکید بر اینکه عملیات بارورسازی ابرها همیشه مورد بحث و بررسی بوده است، گفت: آنهایی که مخالف هستند معتقدند این عملیات زیاد اثری ندارد و موافقان هم با استناد به مدارکی معتقدند این عملیات اثرگذار است. اما من میخواهم به نکته دیگری اشاره کنم. در یکی کتابهای مرجع که هر دو سال یک بار به روز میشود و همه دانشگاههای آمریکا از آن تبعیت میکنند، یک جمله وجود دارد که «باورسازی ابرها میتواند در شرایط بسیار مناسب تاثیرگذار باشد». این، یعنی ما باید شرایط مناسب را پیدا کنیم. با توجه به این جمله، اگر مرکزی که برای بارورسازی ابرها داریم با تمام قوا با استفاده از مراجع علمی کار را انجام دهد، عملیات بارورسازی بین ۵ تا ۲۰ درصد میتواند بارش را افزایش دهد، اما اگر نتواند مراحل علمی را طی کند، میتواند ۵ تا ۲۰ درصد بارندگی را کاهش دهد.
حسین اردکانی افزود: نکته مهم در حال حاضر این است که ما احتیاج به آب داریم و احتیاج داریم هر مرکز و ارگانی که میتواند هر مقدار آب که میتواند تامین کند و ما هم باید به نحو احسن از آن پشتیبانی کنیم. من با تجربه ۶۵ سالهام در این حوزه معتقدم که بارورسازی باید انجام شود. ۵۲ سال پیش که این پروژه توسط کاناداییها پشت سد کرج انجام شد، من مدیرکل هواشناسی بودم. آن زمان ادعا شد که ۱۸ تا ۲۰ درصد بارش افزایش یافته است. همه این موارد یعنی میتوانیم به شرایط مناسب برای این کار برسیم.
بارورسازی نه رد میشود و نه ترویج!
رئیس سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی هم در برنامه تلویزیون اینترنتی همشهری گفت: عملیات بارورسازی اگر در شرایط مناسب انجام شود، اثر قطعی دارد. باید تشخیص دهیم شرایط مناسب کی و کجاست؟ در کنار این تشخیص، ارزیابی اثربخشی هم مهم است؛ طرف محاسبه ما جو ناپایدار و پر از مجهول و ناشناخته برای بشر است. طبیعتا بعد از فعالیت بارورسازی در این شرایط مجهول، تمایز قرار دادن بین بارش طبیعی و بارش حاصل از بارورسازی کار سختی است. با همه اینها روشهای ارزیابی و دستورالعملهایی چند سال یک بار منتشر میشود که ما هم از همین دستورالعملها برای ارزیابی استفاده میکنیم. اما چون پدیده بارش خودش پر از پارامترهای غیرقطعی است هیچوقت نمیتوانیم قسم بخوریم که مثلا اگر ۲۰ درصد افزایش بارش داریم دقیقا ۲۰ درصد است و همیشه عددها حدودی اعلام میشود. اما نکته مهم این است که اگر در شرایط مناسب کار را انجام دهیم قطعا به نتایج خوبی خواهیم رسید و به دلیل عدم قطعیت نمیتوان کل عملیات را رد کرد.
محمدمهدی جوادیانزاده در ادامه صحبتهای خود به بیانیه سال ۲۰۲۵ سازمان جهانی هواشناسی بر اساس دادههای سال ۲۰۲۴ اشاره کرد و افزود: در این بیانیه آمده است که تحقیقات اخیر در زمینه بارورسازی ابرهای زمستانی به روش انجمادی پیشرفت چشمگیری داشته است. یکی از دلایل موفقیت ابرهای کوهستانی محدود بودن دینامیک ابر در این شرایط است. پس این اطلاعات نشان میدهد که وقتی مواد یدید نقره را داخل ابر میریزیم، در میکروفیزیک ابر اتفاقاتی میافتد و این اتفاقات موجب تشدید بارش میشود. همچنین در این بیانیه گفته شده است که ۵۰ کشور جهان این کار را انجام میدهند که یعنی دنیا به دلیل عدم قطعیت متوقف نشده است.
او سپس به نظر منتقدان اشاره و اظهار کرد: بعضی از منتقدان میگویند هنوز باروسازی عملیاتی نشده و در حد آزمایش است در حالی که در گزارش سازمان جهانی هواشناسی، گفته شده است که فعالیتها در حوزه تعدیل وضع هوا و تشویق پژوهشهای معتبر علمی و هدایت بهترین شیوهها برای کارهای پژوهشی و عملیاتی متمرکز است؛ یعنی هم پژوهش در جریان است و هم عملیات. در یک بیانیه دیگر در سالهای قبل گفته شده بود که اعضا اگرچه پروژهها عملیاتی خود را دارند، اما خود را فارغ از پژوهش نبینند. چرا؟ چون این موضوع همچنان ناشناخته و عدم قطعیت زیاد است.
جوادیانزاده ادامه داد: در کشور ما هم این فناوری وجود دارد و کارشناسان ایرانی روی آن کار میکنند. بخشی از تجهیزات را هم در اختیار داریم و حتی مواد مورد نیاز در ایران تولید میشود. در حوزه بارورسازی رشد کرده ایم، اما هنوز جای کار وجود دارد.
رئیس سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی به نظر منتقد دیگری اشاره کرد و ادامه داد: منتقد دیگری گفته بودند بارورسازی یا تعدیل وضع هوا به معنای کاهش تگرگ و مهزدایی است. در بیانیه ۲۰۲۵ سازمان جهانی هواشناسی گفته شده است پروژههای با موضوع بارورسازی ابرها برای اهدافی مانند افزایش بارش، کاهش خسارت تگرگ و پراکنده کردن مه در حال توسعه هستند. ۷۰ کشور این روش را امتحان کردند و ۵۰ کشور به صورت مستمر از آن استفاده میکنند.
او سپس از صحبتهای خود نتیجه گرفت که سازمان جهانی هواشناسی نه این عمل را ترویج و نه آن را رد میکند، چرا؟ چون سازمان جهانی هواشناسی نمیتواند یک نسخه برای کل کشورها بدهد و این عملیات کاملا وابسته به شرایط اقلیمی و سامانههای جوی که وارد محیط میشوند، است.
جوادیانزاده توضیح داد: در کشوری مثل ایران با اقلیم متفاوت ما تجربه افزایش بارش ۲۲ و ۰ درصدی را داشتهایم. در اردبیل سال ۱۳۹۰ این کار را انجام دادیم و ۰ درصد تاثیر داشت، اما در هر منطقه دیگری انجام دادیم از ۱۰ تا ۲۰ درصد افزایش بارش داشتیم. ارزیابیها هم معمولا از سوی مرجعی مانند موسسه آب دانشگاه تهران، موسسه ژئو فیزیک دانشگاه تهران، شرکت مهاب قدس و چند شرکت مهندس مشاور انجام میشود.
بارورسازی ابرها راه حل خشکسالی نیست
عضو هیات مدیره انجمن هواشناسی ایران صحبتهای خود را با تاکید بر این موضوع که «پروژه بارورسازی را نباید یک پروژه صرفا فنی مهندسی بدانیم» شروع کرد. سید مجید میررکنی گفت: باروسازی ابرها یک موضوع میان رشتهای است و میتوانیم بگوییم به همه مولفههای سرزمین از جمله اقلیم، فرهنگ مردم، مسائل سیاسی و اقتصادی و فرهنگی وابسته است و باید از منظر مدیریتی به آن توجه کرد. از این منظر سازمان متولی بارورسازی باید جایگاه فراوزارتی داشته باشد و در عین این جایگاه فراوزارتی باید ارتباط خوبی با دانشگاهها و انجمنهای علمی هم برقرار کند. در واقع اعتبار علمی پروژههای بارورسازی در گروی مشارکت فعال و مستقل دانشگاه و انجمنهای علمی در این حوزه است. به نظر می رسد این اتفاق نیافتاده و این ارتباط به طور اصولی تعریف نشده است. دلیلش هم این است که جایگاه سازمان متولی جایگاه وزارتی است.
او افزود: در این شرایط ممکن است در شرایط آزمایشگاهی اتفاقات خوبی رخ دهد، اما وقتی وارد محیط میشویم عدم قطعیت آنقدر زیاد و بهرهوری عملیات در حد خطای آزمایش میشود. همه ما میدانیم که در سطح علمی اگر بازدهی کار در حد خطای محاسباتی باشد، مورد قبول و پذیرش نیست. بنابراین به نظر میرسد یک بازتعریفی لازم است انجام شود و جایگاه سازمان متولی در سطح فراوزارتی و میان رشتهای با تاکید بر حضور مستقل و فعال دانشگاهها و انجمنهای علمی دیده شود.
تمرکز بارورسازی روی ۴ استان باشد
کارشناس پیشکسوت هواشناسی در ادامه این نشست تلویزیونی در تلویزیون اینترنتی همشهری گفت: مرکز باروسازی هم یک مرکز پژوهشی و هم عملیاتی است. این مرکز زیرمجموعه وزارت نیرو است و باید به حد اعلای علمی خود برسد و دانشگاهها و سازمانها کمک کنند تا بدانیم باروسازی انجام بدهیم یا ندهیم. کشور ما اقلیم متفاوت دارد و در نتیجه هر پژوهش و عملیات باید مخصوص همان منطقه باشد، اما این مرکز باید مرکز فرماندهی اصلی باشد. بعضی سازمانها مانند هواشناسی نسبت به این موضوع دیدگاه منفی دارند در حالی که به نظرم باید خوشبین باشیم. چرا؟ چون مملکت ما احتیاج به آب دارد.
حسین اردکانی همچنین تاکید کرد که بیشتر استانهای ایران با توجه به فعالیت سامانههای اخیر بخشی از بارش خود را دریافت کردهاند و تمرکز بارورسازی باید روی استانهای تهران، زنجان، قزوین و سمنان باشد که بارش بسیار کمی داشتند.
یک عملیات پروازی بارورسازی با حضور چه کسانی انجام میشود؟
مسئولیت بارورسازی ابرها با سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی است و نیروی هوافضای سپاه صرفا مجری عملیاتهای بارورسازی است. اما انتشار اخباری از نهاد مجری موجب حرف و حدیثهایی در این باره شد.
رئیس سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی درباره شیوه مشارکت نیروی هوافضای سپاه هم به طور کامل توضیح داد و گفت: برای انجام پرواز مهمترین وسیله شما یک پرنده است. در سالهای گذشته از بخش خصوصی دو فروند هواپیما میگرفتیم که مستهلک شدند. بعد مجموعه هوافضای سپاه دو فروند هواپیما و تعدادی پهپاد را در اختیار ما گذاشت که تجهیزات باروسازی را روی این پرندهها نصب کردیم. این پرندهها تحت هدایت همکاران من یعنی متخصصان بارورسازی ابرها فعالیت میکنند. در واقع در هر پرواز دو کادر حضور دارند؛ یک کادر پروازی شامل خلبان، کمک خلبان و تعمیرکار هواپیما و یک کادر شامل رهبر عملیات، اپراتر شلیک و مامور تجهیزات بارورسازی. هوافضا پرنده را در اختیار ما قرار میدهد و مجموعه تیم ما کمک میکند عملیات در بهترین و مناسبتترین نقطه انجام شود.
محمدمهدی جوادیانزاده افزود: آقای میررکنی گفتند کار بین رشتهای است و من تاکید میکنم باید بین سازمانی هم باشد. جایگاه نهاد مهم نیست، بلکه مهم این است که متولی بتواند از همه امکانات استفاده کند.
او همچنین ادامه داد: نکته مهم دیگر این است که در هر حوزهای به خصوص فناوریهای جدید نباید از نگاه علمی و منطقی جدا شویم. در همه منابع از جمله بیانیه سازمان هواشناسی آمده است که خلق بارش کار فناوریهای دستساز بشر نیست. سامانه باید به طور طبیعی شکل بگیرد، این سامانه بارشی در مسیر هدف شما باشد، در نقطه هدف محتوای کافی آبی داشته باشد، شرایط دمایی و سرعت باد و شرایط بارشی مناسب باشد تا بتوان با عملیات با بارورسازی بارش را بیشتر کرد.
جوادیانزاده به عنوان انگلیسی بارورسازی یعنی cloud seeding اشاره کرد و گفت: این عنوان انگلیسی به معنای بذرپاشی داخل ابر است. شما بذر را کجا میگذارید؟ جایی که خاک، آب، اکسیژن و نور مناسب دارد. در بارورسازی هم به قول معروف باید ابر و مه و خورشید و فلک دست به دست هم دهند که یک پروژه خوب انجام شود.
او با تاکید بر اینکه عملیات باروسازی یک علم بین رشتهای است، اظهار کرد: این موضوع صرفا مهندسی نیست و صرفا هواشناسی هم نیست. در پاسخ به صحبتهای آقای میررکنی که گفتند ما باید با مراجع علمی همکاری داشته باشیم، باید تاکید کنم در دورههای قبل اولین آزمایش فیزیک ابری که ساختیم در مرکز باروسازی در دانشگاه یزد مستقر شد. در حال حاضر هم یک ژنراتورهای زمینی در مجموعه دانشگاه آزاد در حال ساخت است که سفارشدهنده ما هستیم، اما ناظر ژئوفیزیک دانشگاه تهران. با وجود همه همکاریهای علمی، هنوز هم جا دارد پهنه بیشتری از دانش و علم را در اختیار داشته باشیم و طبیعی است که از پیشنهادها استقبال میکنیم.
با یک بارندگی نمیتوان نتیجه گرفت
سید مجید میررکنی، عضو هیات مدیره انجمن هواشناسی ایران در ادامه صحبتهای رئیس سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی گفت: خوشبختانه کسانی که در حوزه بارورسازی متولی هستند، تحلیلهای منصفانهای دارند، اما بحث من این است که جایگاه نهاد متولی بارورسازی باید در ردههای بالاتر باید باشد تا یک هماهنگی کلی به وجود بیاید. بدون این هماهنگی ممکن است برخی تصور کنند بارورسازی میتواند خشکسالی را رفع کند در حالی که اینطور نیست و بارورسازی فقط ابزار مکمل است. نکته دیگر هم اینکه با یک گل بهار نمیشود و با یک بارندگی نمیتوان گفت بارورسازی خوب است یا بد. این فرآیند باید سالهای سال انجام و با روشهای پیشرفته ارزیابی شود. جو و جامعه ویژگی مشترک دارند و آن پیچیدگی غیرخطی است؛ این پیچیدگی غیرخطی به ما اجازه نمیدهد به راحتی در بحث ارزیابی نتایج را به راحتی مطرح کنیم.
بارورسازی به این معنی نیست که بقیه ابزارها را کنار بگذاریم
رئیس سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی هم در تایید صحبتهای میررکنی گفت: من شخصا هر زمان که عملیات باروسازی انجام میشود، وقتی در یک جمع تخصصی گزارش میدهم و میپرسند چنددرصد اثر گذاشته است تاکید میکنم که در حال حاضر نمیتوانیم این را بگوییم. تنها چیزی که میتوانیم بگوییم این است که هواپیما وقتی داخل ابر میشود، از آثار ابر روی هواپیما میفهمیم که ابر مساعد بارورسازی هست یا خیر. بیشتر از این نمیتوانیم بگوییم.
سید مهدی جوادیانزاده همچنین با بیان اینکه در دنیا روشهای مختلفی برای ارزیابی بارورسازی وجود دارد، افزود: روش اول، فیزیکی است یعنی یک هواپیما پر از تجهیزات اندازهگیری پارامترهای جوی قبل از باروسازی باید داخل ابر برود و نمونهبرداری کند و بعد از بارورسازی هم این کار را انجام دهد تا نمونهها با هم مقایسه شود. این روش هم گران است و هم ما تجهیزاتش را نداریم. روش دوم روش آماری است که انجمن مهندسی عمران آمریکا هر چند سال یک بار آن را به روز میکند. در این روش یک منطقه شاهد و یک منطقه هدف وجود دارد و بارش این دو را با هم مقایسه میشود و افزایش بارش را به صورت حدودی و میانگین استخراج میکنند. در روش سوم که با مدلهای هواشناسی انجام میشود و ما هم با کمک ژئوفیزیک دانشگاه تهران انجام میدهیم در پایان فصل عملیات (فصل عملیات امسال ۱۰ آبان ۱۴۰۴ تا ۱۰ خرداد ۱۴۰۵) تک تک پروازها را با آمار بارانسنجها ارزیابی و بعد میانگین کل را اعلام میکنیم.
او با اشاره به انجام عملیات بارورسازی سال آبی قبل در تهران، حوضه آبریز ارومیه، چهارمحال و بختیاری و خراسان رضوی اظهار کرد: سال گذشته ارزیابی انجام نشد. باید قبل از عملیات مناطق عملیاتی را مشخص میکردیم، زیرا منطقه شاهد نباید آلوده به بارورسازی شده باشد، اما این کار انجام نشد و به همین دلیل هم ارزیابی بیفایده بود. هواپیمای ما فقط در منطقه هدف فعالیت میکند، حتی اگر داخل منطقه شاهد سامانه بارشی بیاید، پرواز ما مجاز نیست عملیاتی انجام دهم.
رئیس سازمان توسعه و بهرهبرداری فناوریهای نوین آبهای جوی در ادامه تاکید کرد که نگاه ما نباید به فناوریها صفر و صدی باشد. جوادیانزاده گفت: نگاه اغراقآمیز این است که چوب جادویی داریم و بارورسازی ما را از خشکسالی نجات میدهد در حالی که اینطور نیست و نگاه بدبینانه هم به رغم اسناد متعدد و معتبر میگوید بارورسازی در محدوده کم و آزمایشگاهی انجام میشود. باید بپذیریم که بارورسازی یک ابزار است. همانطور که صرفهجویی، تبلیغات، کاهش تبخیر، کاهش مصرف آب کشاورزی و بازچرخانی ابزاری در مدیریت مصرف است، حفر چاه، احیای قنوات و بارورسازی ابزاری در تامین منابع آبی است. بارورسازی به این معنی نیست که بقیه ابزارها را کنار بگذاریم.
حسین اردکانی، پیشکسوت هواشناسی هم در این باره تاکید کرد که فیزیک ابر به قدری ظریف و پچییده است که به سادگیها نمیتوان درباره آن نظر داد، اما نهاد متولی بارورسازی ابرها نوپاست و باید از نظر علمی تقویت شود و همه به کمک بیایند و تجهیزات در اختیارش قرار دهند تا بتواند نتایج خوبی بگیرد.
