زهرا علیاکبری: خروج ترامپ از برجام در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۷، مناسبات قیمت ارز در بازار ایران را دستخوش تغییر کرد. بازگشت تحریمهای نفتی و تشدید تحریمها سبب شد اقتصاد ایران با شوک ارزی قابل ملاحظهای روبهرو شود. مسعود کرباسیان، وزیر امور اقتصادی و دارایی که در دولت دوازدهم با رای اعتماد نمایندگان راهی ساختمان باب همایون شده بود، در حالی اتاق وزارت را تحویل کرد که بهای هر دلار از پس یک دوره کمتورم در اقتصاد ایران در کانال سه هزار تومان قرار داشت.
اقتصاد ایران در دولت اول روحانی، تحت تاثیر برجام و سیاست تنشزدایی دولت روحانی وضعیتی باثبات را در حوزهی تورم تجربه کرد. بالاترین رشد اقتصادی چهار دههی اخیر و کمترین میزان تورم یعنی تورم تک رقمی در دو سال پیاپی در این دورهی زمانی رخ داد اما آغاز دولت دولت روحانی، آغاز روزهای سختی برای اقتصاد ایران بود. پس از خروج ترامپ از برجام، بهای ارز در مدتزمانی بسیار کوتاه با رشدی قابل ملاحظه روبهرو شد و به کانال ده هزار تومان ورود کرد.
خداحافظی با سیف
ولیالله سیف در سه شهریور سال ۱۳۹۲ در حالی در بانک مرکزی مستقر شد که دلار در بازار قیمتی در محدوده ۳۱۷۷ تومان داشت. روند تحولات سیاسی پس از روی کار آمدت ترامپ و خروج از برجام، بهای دلار را از یازده هزار تومان فراتر برده بود. فشارها بر بانک مرکزی و دولت در این فضا به حدی بالا رفت که در نهایت در تاریخ ۳ مرداد ۱۳۹۷ بنا به پیشنهاد مسعود کرباسیان، وزیر امور اقتصادی و دارایی ایران، طی حکم حسن روحانی رئیسجمهور، ولیالله سیف کرسی خود را به عبدالناصر همتی تحویل داد.
استیضاح دلاری
هر چند در تابستان داغ سال ۱۳۹۷، رییس کل بانک مرکزی با هدف کاهش فشار بر بازار ارز تغییر کرد، اما روند رو به رشد قیمت متوقف نشد تا اینکه نمایندگان مجلس با استناد به اینکه دولت برنامهای برای مدیریت اقتصاد و مهار شوک ارزی ندارد، نسبت به استیضاح کرباسیان اقدام کردند. با رای مثبت نمایندگان به استیضاح کرباسیان از پس یک سال وزارت، با ساختمان بابهمایون خداحافظی کرد و جای خود را به فرهاد دژپسند داد اما با این حال قیمت دلار تغییر چندانی را تجربه نکرد و فضای اقتصادی ایران با گشایشی مواجه نشد. منفی شدن رشد اقتصاد، افزایش تورم، رشد مداوم قیمت ارز و سکه در کنار فشارهای شدید معیشتی و اقتصادی رخ داد. بعدها الیاس حضرتی که آن زمان نمایندهی مجلس و عضو کمیسیون اقتصادی بود و امروزه رییس شورای اطلاع رسانی دولت چهاردهم است هدف از این استیضاح را در گفتگویی با خبرگزاری خبرآنلاین در ان زمان تشریح کرد و گفت: «انتقاد من به طور مشخص به تیم اقتصادی دولت یعنی سازمان برنامه و بودجه، رییس کل بانک مرکزی و وزارت امور اقتصادی و دارایی بود. این ۳ نهاد، مغز متفکر تصمیمگیری در حوزه اقتصادی هستند و در وضعیت وحشتناکی که پیش آمده بود و قیمتها هر دقیقه و هر ثانیه بالا میرفت و نوسان شدید ارز همه چیز را تحت تاثیر قرار داده بود هیچ واکنش درخوری نداشتند. در نتیجه هدفم استیضاح شخص وزیر اقتصاد نبود و اگر قانون اجازه میداد، نوبخت و سیف را استیضاح میکردم اما وزیر اقتصاد تنها کسی بود که مقابل مجلس پاسخگو بود.»
مسعود کرباسیان در ۴ شهریور ۹۷ با ۱۳۷ رای موافق و ۱۲۱ مخالف و ۲ ممتنع از مجموع ۲۶۰ نماینده توسط مجلس شورای اسلامی ایران استیضاح شد که در نهایت منجر به برکناری وی شد. فرهاد دژپسند در سه سال پایانی دولت روحانی بر مسند وزارت امور اقتصادی و دارایی تکیه زد.
دولت رییسی با هدف کاهش وابستگی به دلار آمد
سال ۱۴۰۰ سید ابراهیم رییسی در حالی در پاستور مستقر شد که خودش و تیم همراهش داعیهی کاهش تورم و کاهش حجم وابستگی به دلار را در دستور کار داشتند. دولت با این برنامه سید احسان خاندوزی را برای تصدی وزارت امور اقتصادی و دارایی معرفی کرد و علی صالحآبادی را بر صندلی ریاست بانک مرکزی نشاند. در نهایت اما روند رو به رشد قیمتها در بازار ارز تداوم یافت و در اردیبهشت سال ۱۴۰۱، جراحی اقتصادی با هدف خداحافظی با ارز ترجیحی صورت گرفت. این اقدام که منجر به افزایش شدید قیمت ارز در بازار ایران شد، دولت سیزدهم را به این نتیجه رساند که با علی صالحآبادی خداحافظی کند. هشتمین روز دی ماه سال ۱۴۰۱ بود که علی صالحآبادی با ساختمان شیشهای میرداماد خداجافظی کرد. او با دلار بیست و هشت هزار تومانی سکان مدیریت بانک مرکزی را تحویل گرفت و با دلار ۴۴ هزار تومانی با این سمت خداحافظی کرد. افزایش ۵۳ درصدی قیمت ارز در این فاصلهی زمانی کوتاه مهمترین دلیلی بود که محمدرضا فرزین را در بر مسند ریاست کلی بانک مرکزی نشاند.
شکسته شدن رکورد سریعترین استیضاح
با روی کار آمدن دولت چهاردهم محمدرضا فرزین بر مسند ریاست کلی بانک مرکزی ابقا شد و عبدالناصر همتی، رییس کل پیشین بانک مرکزی با رای اعتماد نمایندگان راهی وزارت امور اقتصادی و دارایی شد.
قیمت دلار در زمان استقرار کابینهی پزشکیان در محدودهی پنجاه هزار تومان بود اما در آخرین روزهای اسفندماه سال ۱۴۰۳ وقتی قیمت دلار از مرز صد هزار تومان گذشت، مجلس شورای اسلامی با استناد به اینکه دولتیها برنامهای برای مدیریت بازار ارز ندارند، بار دیگر طرح استیضاح وزیر امور اقتصادی و دارایی را مطرح کرد تا همتی رکورددار سریعترین استیضاح در تاریخ جمهوری اسلامی ایران باشد. تشدید تحریمها و تنشهای بینالمللی مهمترین عامل رشد قیمت دلار بوده است.
زمان خداحافظی با فرزین رسید
حتی خداحافظی همتی با وزارت امور اقتصادی و دارایی در پایان اسفند نیز نتوانست روند افزایشی نرخ ارز را متوقف کند. در فاصلهی استیضاح همتی تا امروز اتفاقات مهمی در عرصهی سیاسی و اقتصادی رخ داده است. وقوع جنگ دوازده روزه اسراییل علیه ایران و تصمیم اتحادیهی اروپا برای اجرای اسنپبک در عین بالا بودن تورم ریالی و تنشهای شدید بینالمللی همگی سبب شدند روند افزایشی قیمت ارز تداوم یابد.
در نهایت در هشتمین روز دیماه بود که با عبور قیمت دلار از مرز ۱۴۴هزار تومان استعفای فرزین از سوی پزشکیان پذیرفته شد تا همتی بار دیگر بر مسند ریاست کلی بانک مرکزی تکیه زند. هر چند با اعلام تغییر رییس کل بانک مرکزی بهای دلار کاهشی نزدیک به هشت هزار تومان را تجربه کرد اما از نهمین روز دی بار دیگر روند افزایشی قیمت دلار از سر گرفته شد.
هر چه هست تا امروز دو وزیر و دو رییس کل بانک مرکزی قربانی افزایش نرخ دلار در بازار شدهاند در حالی که دلیل مهم افزایش نرخ ارز ریشه در تحریمهای شدید اقتصادی اعم از نفتی و بانکی و ... داشته است. تشدید تحریمها از سالهای پایانی دههی نود و باز شدن تحریم به حوزهی نفت، اقتصاد ایران را در شرایط تازه قرار داده است. بررسیها نشان میدهد در فاصلهی زمانی هفت ساله یعنی از سال ۱۳۹۷ تا امروز بهای ارز ۴۳۱۹ درصد افزایش یافته است و از محدوده ۳۱۰۰ تومان به ۱۳۷ هزار تومان در شرایط کنونی رسیده است.
سئوال مهم اما اینجاست . در شرایطی که تحریمها به قوت خود باقی است و سیگنالی مبنی بر مذاکره یا کاهش تنشهای بینالمللی ارائه نمیشود، آیا ممکن است راهی تکراری نتیجهای متفاوت داشته باشد؟ باید کمی تامل کرد تا روزهای نیامده در تقویم از راه برسند.
۲۲۳۲۲۳
