چفیه با نقش سیاه و سفیدش همواره با «آرمان فلسطین» گره خورده و به نمادی از «مقاومت و مبارزه» برای فلسطینی‌ها و حامیان آن‌ها بدل شده است. چفیه از یک لباس سنتی ساده به نمادی برای حمایت از فلسطینیان در سراسر جهان تبدیل شد.

اما داستان چفیه چیست و چگونه به بخشی از هویت و نماد فلسطینیان تبدیل شد؟

حمزه عقرباوی، پژوهشگر و تاریخ‌نگار فلسطین، در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی عربی داستان چفیه فلسطینی را در بزنگاه‌های تاریخی‌اش این طور روایت می‌کند:

ماجرا از سال ۱۹۳۶ آغاز شد، زمانی که «شورش بزرگ فلسطین» علیه قیمومیت بریتانیا شکل گرفت.

در آن دوران، چفیه پوشش سنتی کشاورزان و روستاییان فلسطینی بود، در حالی که شهرنشینان بیشتر با فینه یا طربوش عثمانی شناخته می‌شدند.

بدنه اصلی آن انقلاب را مبارزان روستایی تشکیل می‌دادند که در تاریخ فلسطین از آن‌ها با عنوان «انقلابیون» یاد می‌شود. آن‌ها «در کمین می‌نشستند، تیراندازی می‌کردند و عملیات ترور علیه نیروهای بریتانیایی در شهرهای فلسطین انجام می‌دادند».

این مبارزان برای پنهان کردن هویت خود و گریز از بازداشت، چفیه را به گونه‌ای بر سر می‌انداختند که تمام صورتشان را بپوشاند. به گفته عقرباوی در آن زمان چفیه رنگ مشخصی نداشت؛ برخی سفید می‌پوشیدند، برخی سیاه، زرد یا حتی راه‌راه.

حمزه عقرباوی در ادامه درباره مرحله دیگری از تاریخ چفیه می‌گوید: پس از مدتی نیروهای بریتانیایی متوجه شدند کسانی که با آن‌ها مقابله می‌کنند، افرادی هستند که صورتشان را پوشانده‌اند. به همین دلیل تعقیب و بازداشت هر کسی که چفیه به سر داشت آغاز شد و تلاش‌هایی برای ممنوعیت آن صورت گرفت.

در واکنش به این فشارها، در اوت ۱۹۳۸، رهبری «انقلاب فلسطین» با صدور بیانیه‌ای استفاده از فینه را در شهرها ممنوع کرد و همه مردان فلسطینی موظف شدند چفیه و عقال (بند سیاه دور آن) بر سر بگذارند تا دیگر نتوان مبارزان را از مردم عادی تشخیص داد.

فروشندگان و کودکان شروع کردند به صدا زدن عابران: «چفیه و عقال پنج قِرش... مرد بی‌غیرت فینه می‌پوشد! چفیه و عقال ده قِرش... مرد بی‌غیرت فینه می‌پوشد!» در نتیجه، همه فلسطینی‌ها به نشانه همبستگی با مبارزان، چفیه به سر گذاشتند و این‌گونه چفیه به تدریج جای فینه عثمانی را گرفت.

و از سال ۱۹۳۸، چفیه نخستین نقش خود را به عنوان نمادی «سیاسی و مقاومتی» ایفا کرد، چرا که به گفته حمزه عقرباوی، پژوهشگر و مورخ، «مبارز با آن فعالیت‌های خود را برجسته و چهره‌اش را پنهان می‌کرد».

اما داستان چفیه به اینجا ختم نمی‌شود، چرا که رنگ آن نیز داستان دیگری دارد.

عقرباوی می‌گوید فلسطینی‌ها تا مدت‌ها چفیه‌هایی با رنگ‌های مختلف بر سر می‌گذاشتند «تا اینکه سال نکبت فرا رسید»، همان زمانی که حدود ۷۵۰ هزار فلسطینی از سرزمین‌هایی که در سال ۱۹۴۸ به اسرائیل تبدیل شد، آواره شدند.

پس از «نکبت»، نخستین نشانه‌های گرایش به چفیه‌های راه‌راه با رنگ سیاه و سفید، آن‌گونه که امروز شناخته می‌شود، پدیدار شد. در آن زمان فلسطینی‌ها «شروع به چنگ زدن به هر چیزی کردند که آن‌ها را به وطن پیوند می‌داد، از سینی‌های حصیری گرفته تا لباس‌های گلدوزی‌شده و چفیه.»

چفیه‌های سیاه و سفید تا میانه دهه ۱۹۶۰ همچنان به عنوان نماد «هویت فلسطینی» باقی ماند. به گفته عقرباوی از سال ۱۹۶۵، چفیه با شدت بیشتری به عنوان «نماد انقلابی مبارزه مسلحانه» در میان فلسطینیان شناخته شد.

در همان سال، جنبش فتح فعالیت نظامی خود علیه اسرائیل را آغاز کرد و مبارزانش چفیه‌های سیاه و سفید بر سر گذاشتند. بر اساس آرشیو تصویری اسماعیل شموط، نقاش برجسته فلسطینی، فاروق قدومی، یکی از بنیان‌گذاران جنبش فتح، نخستین شخصیتی بود که چفیه به سر کرد؛ حتی پیش از یاسر عرفات، رهبر جنبش آزادی‌بخش فلسطینی.

بی‌تردید یاسر عرفات نقشی کلیدی در شهرت جهانی چفیه داشت. «پیرمرد»، لقبی که فلسطینی‌ها به او داده بودند، هیچ‌گاه در هیچ مراسم ملی یا سیاسی بدون چفیه ظاهر نمی‌شد و همواره آن را به شیوه خاص خود به سر می‌کرد.

برای مثال گردشگران در بازار خان الخلیلی قاهره، هنگام دیدن چفیه از فروشنده‌ها می‌پرسیدند این چیست؟ و جواب می‌شنیدند: عرفات، عرفات.

به گفته العقرباوی در حالی که فعالان و حامیان جنبش فتح بیشتر چفیه‌های سیاه و سفید بر سر می‌گذاشتند، فعالان چپ فلسطینی – از جمله اعضای «جبهه مردمی» و «جبهه دموکراتیک برای آزادی فلسطین» – چفیه‌های سرخ و سفید می‌پوشیدند.

«چفیه در مسیر جهانی شدن»

حمزه عقرباوی، پژوهشگر و تاریخ‌نگار، می‌گوید شکل‌گیری انتفاضه اول فلسطینیان (۱۹۸۷–۱۹۹۳) نقطه‌ای سرنوشت‌ساز در نقش سیاسی چفیه بود. «تصاویر جوانان فلسطینی که چهره‌شان را با چفیه پوشانده بودند و در حال پرتاب سنگ و کوکتل مولوتوف به سوی سربازان اسرائیلی بودند، توجه جهان را جلب کرد» و همین تصاویر آغازگر شهرت جهانی چفیه به عنوان نمادی از «همبستگی و همدلی با فلسطینی‌ها» شد.

به گفته عقرباوی در جریان همین انتفاضه، اعضای گردان‌های عزالدین قسام – شاخه نظامی جنبش حماس – تصمیم گرفتند چفیه‌های سرخ به سر بگذارند تا از اعضای جنبش فتح متمایز باشند.

در بازه زمانی ۱۹۶۷ تا ۱۹۹۳ که اسرائیل برافراشتن پرچم فلسطین را ممنوع کرده بود، چفیه سیاه و سفید به «پرچم غیررسمی» فلسطینی‌ها تبدیل شد.

«تور ماهیگیری و برگ زیتون»

در دهه نخست قرن ۲۱، چفیه به جزئی از مد روز در میان جوانان تبدیل شد و با طراحی‌ها و رنگ‌های نوآورانه و غیر سنتی بر روی سکوهای مد جهانی ظاهر شد.

اما دوخت‌های مشکی متمایز روی چفیه سنتی، احتمالا معانی نمادین متعددی دارد؛ هرچند به گفته تاریخ‌نگاران، هیچ‌کدام از این معانی به طور قطع اثبات نشده‌اند.

بر اساس روایت‌های رایج طرح تور چفیه نماد تور ماهیگیران دریای مدیترانه است، خطوط پررنگ حاشیه آن نمایانگر مسیرهای تجاری و خطوط موج‌دار آن، برگ‌های زیتون را تداعی می‌کند که نشانه پایداری و استقامت‌اند.

اما حمزه عقرباوی با این تفسیرها موافق نیست. از نظر او این نقش‌ها صرفا «نخ‌های معمولی»‌ هستند که خیاط چفیه برای زیبایی بیشتر، به شکل‌های خاص دوخته است و معنای نمادین خاصی در آن‌ها نهفته نیست.

«چفیه و هفتم اکتبر»

پس از هفتم اکتبر ۲۰۲۳، چفیه فلسطینی با رنگ‌های سیاه و سفید، در اغلب صحنه‌های اعتراضات جهانی علیه جنگ حضور داشت. بسیاری از معترضان، چفیه به سر داشتند تا «حمایت خود را از فلسطینیان» اعلام کنند.

اما چفیه خشم حامیان اسرائیل را نیز برانگیخت. آن‌ها چفیه را «تحریک‌آمیز» و «نشانه‌ای از حمایت از تروریسم» دانستند. روزنامه آلمانی زوددویچه تسایتونگ از چفیه با عنوان «پارچه دردسرساز» یاد کرد و حتی پیشنهاد داد که معترضان طرفدار فلسطینیان در آلمان به جای چفیه «لباس نازی‌ها» را بپوشند.

در ابتدای جنگ برخی فعالان به خبرگزاری رویترز گفتند که پلیس در فرانسه و آلمان، افرادی را که چفیه به سر داشتند، جریمه یا بازداشت کرده است.

با وجود تمام دشواری‌هایی که ممکن است به دلیل استفاده از چفیه پیش بیاید، خبرگزاری رویترز گزارش داد که تقاضا برای خرید چفیه در آمریکا، بعد از هفت اکتبر به بعد، ۷۵ درصد افزایش یافته است.

ایده چفیه از کجا آمده و پیشینه آن چیست؟

اعراب از دیرباز به پوشاندن سر خود عادت داشته‌اند، و مردان عرب بسته به منطقه و شرایط اقلیمی، از انواع پوشش‌های سر برای محافظت در برابر آفتاب سوزان و سرمای زمستان استفاده می‌کردند.

این پوشش‌ها شامل عمامه بود که عمر بن خطاب، خلیفه دوم، از آن به عنوان «تاج اعراب» یاد کرده، و نیز چفیه‌هایی که میان بادیه‌نشینان و کشاورزان در سرزمین شام، عراق و شبه‌جزیره عربستان رایج بود. فینه عثمانی نیز در میان شهرنشینان محبوب بود.

اما چفیه - کوفیه به عربی که با نام‌های دیگری همچون «حَطّه»، «شِماغ» یا «غُتره» نیز شناخته می‌شود - تکه‌پارچه‌ای مربع‌شکل است که با رنگ‌ها و نقش‌ونگارهای متنوع شناخته می‌شود. از میان همه آن‌ها، چفیه‌های سفید و سیاه یا سفید و قرمز از همه شناخته‌شده‌ترند که هر کدام داستان خاص خود را دارند.

برخی بر این باورند که واژه عربی «کوفیه» از شهر کوفه در عراق گرفته شده، اما روایت‌های تاریخی دیگری نیز وجود دارد که چفیه را به دوران پیش از اسلام نسبت می‌دهد و می‌گوید کاهنان سومری و بابِلی در حدود ۵۰۰۰ سال پیش آن را بر سر می‌گذاشتند.

در دهه ۱۸۹۰، ماکس فون اوپنهایم، جهانگرد و باستان‌شناس آلمانی، توصیفی دقیق از چفیه ارائه داد. او نوشت: «پوشش سنتی سر برای اعراب بادیه‌نشین، چفیه یا شاشیه است. پارچه‌ای است از جنس پنبه یا ابریشم (برای افراد متمول)، با ابعادی نزدیک به یک متر مربع، که به‌صورت مثلثی تا می‌شود و طوری بر سر قرار می‌گیرد که دو گوشه‌اش از دو طرف آویزان می‌شود و گوشه سوم پشت سر می‌افتد. این پارچه با استفاده از بندی از موی بز [عقال] که معمولا سیاه‌رنگ و بسیار سفت و محکم است، دو بار دور سر پیچیده می‌شود و روی سر قرار می‌گیرد.»

در فرهنگ عامه مردم شام، بیرون آمدن مرد بدون پوشش سر، کاری ناپسند و مایه سرزنش بود تا جایی که برخی خانواده‌ها از ازدواج دختران خود با مردانی که چفیه یا پوشش‌های دیگر به سر نمی‌گذاشتند، خودداری می‌کردند.

نوامبر سال پیش، وزارت فرهنگ فلسطینی اعلام کرد که چفیه به فهرست میراث فرهنگی ناملموس وابسته به سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی جهان اسلام (آیسسکو) اضافه شده است. عماد حمدان، وزیر فرهنگ تشکیلات فلسطینی، این ثبت را «دستاوردی ملی در راستای حفظ این میراث فرهنگی که به نمادی از هویت ملی بدل شده» توصیف کرد.

در فرهنگ عامه فلسطینی، چفیه نشانه‌ای از جایگاه اجتماعی و توان مالی افراد به شمار می‌رفت؛ چنان‌که کدخدای ده یا افراد متمکن، بهترین و مرغوب‌ترین چفیه‌ها را از ابریشم یا پنبه خالص و از شهرهایی چون حلب، دمشق و قاهره تهیه می‌کردند.