دیدار رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، و دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، در واشینگتن، به مهم‌ترین رویداد دیپلماتیک این هفته در روابط دو کشور تبدیل شد؛ نشستی که پس از شش سال وقفه در دیدار رسمی رهبران ترکیه و آمریکا، در کاخ سفید برگزار شد و در آن به مجموعه‌ای از مسائل پیچیده، از تجارت و خرید جنگنده‌های پیشرفته گرفته تا آینده غزه و رابطه با روسیه، پرداخته شد.
اردوغان در مسیر بازگشت از واشینگتن به خبرنگاران گفت این گفتگوها که ابتدا از حاشیه اجلاس سازمان ملل در نیویورک آغاز شد، در طیفی از مسائل منطقه‌ای و دوجانبه به «پیشرفتی معنادار» منجر شد. به گفته او، دو طرف درباره برداشتن گام‌هایی به منظور تقویت روابط تجاری و بازنگری در تعرفه‌های گمرکی به منظور تحقق هدف ۱۰۰ میلیارد دلاری مبادلات تجاری، مذاکره کرده‌اند.
در همان روز، شرکت هواپیمایی ترکیش‌ایر قرارداد خرید ۷۵ فروند بویینگ ۷۸۷ را نهایی کرد و مذاکرات برای خرید ۱۵۰ فروند بویینگ ۷۳۷ مکس نیز تکمیل شد. این قرارداد یکی از بزرگ‌ترین معاملات اخیر صنعت هوانوردی ترکیه و نشانه ترجیح آنکارا به همکاری با صنایع هواپیماسازی آمریکایی است.
ترامپ نیز پس از این نشست، ابراز اطمینان کرد که ترکیه به سمت کاهش معاملات انرژی با مسکو حرکت خواهد کرد. او با اشاره به جنگ اوکراین گفت: «بهترین کاری که اردوغان می‌تواند انجام دهد این است که خرید نفت و گاز از روسیه را متوقف کند. اگر این اتفاق بیفتد، تصمیمی بسیار درست خواهد بود.»
ترکیه از بزرگ‌ترین مشتریان انرژی روسیه است و داده‌ها نشان می‌دهد واردات گاز روسیه از طریق این کشور به اروپا در سال ۲۰۲۵، بیش از ۲۶ درصد افزایش یافته است.
چالش جنگنده‌ها و تحریم‌ها
با وجود فضای مثبت نشست، مسائل دفاعی میان دو کشور همچنان پرچالش باقی مانده‌اند. ترکیه سال‌ها است تلاش می‌کند محدودیت‌های وضع‌شده برای خرید جنگنده‌های پیشرفته آمریکایی را برطرف کند. این کشور در سال ۲۰۱۹ به دلیل خرید سامانه موشکی اس‌ــ۴۰۰ از روسیه، از برنامه خرید جنگنده‌های اف‌ــ۳۵ کنار گذاشته شد؛ تصمیمی که به همراه تحریم‌های سال ۲۰۲۰، روابط نظامی واشنگتن و آنکارا را به پایین‌ترین سطح رساند.
ترامپ در نشست اخیر گفت که احتمال رفع این تحریم‌ها در زمانی «بسیار زود» وجود دارد و حتی افزود که در صورت برگزاری «جلسه‌ای خوب»، این موضوع می‌تواند «تقریبا بلافاصله» رخ دهد. با این حال، هیچ تعهد رسمی برای بازگشت ترکیه به برنامه خرید اف‌ــ۳۵ یا رفع تحریم‌ها داده نشد. اردوغان هم در اظهاراتش به این موضوع اشاره نکرد، هرچند پیش‌تر در مصاحبه‌ای با شبکه فاکس‌نیوز، محروم کردن ترکیه از این جنگنده‌ها را «رفتاری نامناسب با یک شریک راهبردی» توصیف کرده بود.
در کنگره آمریکا نیز در مورد فروش این جنگنده‌ها به ترکیه تردیدهای جدی وجود دارد و نمایندگان حامی یونان و برخی سناتورها بارها درباره آنچه «نادیده گرفتن هنجارهای بین‌المللی از سوی ترکیه» و همکاری‌های نزدیک این کشور با روسیه عنوان کرده‌اند، هشدار داده‌اند.
غزه؛ از اتهام نسل‌کشی تا طرح صلح ترامپ
یکی از محورهای اصلی گفتگوی اردوغان و ترامپ جنگ اسرائیل در غزه بود. اردوغان بار دیگر اسرائیل را به «نسل‌کشی» متهم کرد و در صحن علنی سازمان ملل، بنیامین نتانیاهو را مسئول مستقیم این وضعیت دانست. این موضع با ادبیات عمومی ترامپ آشکارا تفاوت دارد، با این حال، دو رئیس‌جمهوری در نشست کاخ سفید، از طرح اختلافات علنی دراین‌باره خودداری کردند. اسرائیل اتهام نسل‌کشی در غزه را همواره به‌شدت رد می‌کند.
به گفته اردوغان، او و ترامپ درباره آتش‌بس و تلاش‌های صلح در غزه به «تفاهم» رسیده‌اند و توضیح داد که دستیابی به راه‌حل دوکشوری برای فلسطین را لازمه صلح پایدار در منطقه می‌داند.
همزمان، منابع آمریکایی و عرب اعلام کردند که ترامپ قصد دارد برای پایان دادن به جنگ غزه و نحوه اداره این منطقه پس از جنگ طرحی جامع را به رهبران کشورهای عرب و مسلمان ارائه دهد. در این نشست که قرار است با حضور مقام‌هایی از عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر، مصر، اردن، ترکیه، اندونزی و پاکستان برگزار شود، موضوع آزادی گروگان‌ها، خروج اسرائیل از غزه، تشکیل یک نیروی حافظ صلح متشکل از نیروهای عرب و مسلمان و همچنین تامین مالی بازسازی این باریکه مطرح خواهد شد. رئیس‌جمهوری اندونزی نیز اعلام کرده کشورش آماده اعزام نیرو به چنین ماموریتی است.
یک مقام آمریکایی درباره اهمیت این نشست به رویترز گفت: «ما می‌خواهیم تنها مسیر عملی برای پایان جنگ را ارائه کنیم و حمایت منطقه‌ای را برای موفقیت آن به دست آوریم.» یک مقام عرب هم تاکید کرد: «ترامپ می‌خواهد نظر ما را جلب کند و با حمایت کشورهای مسلمان، این طرح را پیش ببرد.»
نکته قابل‌توجه آن است که مقام‌های آمریکایی و عرب گفته‌اند این طرح «برنامه واشینگتن» و نه صرفا یک طرح اسرائیلی خواهد بود و به گفته یک مقام اسرائیلی، بخش‌هایی از این طرح برای دولت نتانیاهو ناخوشایند است. به‌ویژه در خصوص نقش آینده تشکیلات خودگردان فلسطین در غزه که اسرائیلی‌ها معتقدند «قرص تلخی است که مجبور آن را قورت دهند».
آکسیوس پیش‌تر گزارش داده بود که طرح صلح ترامپ توانسته است حمایت برخی کشورهای عرب و مسلمان، از جمله ترکیه، را به دست آورد. این نکته نشان می‌دهد واشینگتن امیدوار است با اجماع منطقه‌ای، اسرائیل را به پذیرش حداقلی از خواسته‌ها وادار کند.
معادله چندلایه روابط واشینگتن و آنکارا
دیدار اخیر ترامپ و اردوغان نشان داد روابط آمریکا و ترکیه همچنان درگیر مجموعه‌ای از مسائل همزمان است؛ از یک سو، همکاری اقتصادی و قراردادهای بزرگ و از سوی دیگر، پرونده‌های سختی چون تامین انرژی از روسیه، جنگنده‌های آمریکایی و بحران غزه.
ترکیه تلاش می‌کند روابطش را با واشینگتن و مسکو متوازن نگه دارد، اما فشارهای آمریکا برای قطع وابستگی به انرژی روسیه و نقش‌آفرینی بیشتر در جنگ اوکراین، چالشی جدی برای آنکارا خواهد بود. در عین حال، اردوغان همچنان امیدوار است بتواند مسیر بازگشت به برنامه اف‌ــ۳۵ را باز کند و موقعیت ترکیه را در صنعت هوایی جهان ارتقا دهد.
از سوی دیگر، بحران غزه فرصتی تازه برای آنکارا ایجاد کرده است تا نقش خود را به‌عنوان یک میانجی منطقه‌ای برجسته کند. اگرچه اردوغان مواضعی تند علیه اسرائیل اتخاذ کرده، نشانه‌هایی از تمایل به همراهی با طرح آمریکا برای آینده غزه هم در سخنان او دیده شده است.
چشم‌انداز پیش رو
قرار است بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، هفته آینده بار دیگر به کاخ سفید برود و غزه اصلی‌ترین محور گفتگوهای او با ترامپ خواهد بود. این در حالی است که بنا بر برخی آمارها، تاکنون بیش از ۶۵ هزار فلسطینی در جریان جنگ غزه کشته شده‌اند و فشارهای جهانی برای پایان فوری درگیری‌ها شدت گرفته است.
به نظر می‌رسد نشست‌های فشرده اخیر تنها آغاز مرحله‌ای تازه در روابط واشینگتن و آنکارا و نیز آینده سیاسی غزه است؛ مرحله‌ای که در آن، تجارت، تسلیحات و انرژی با پرونده پیچیده صلح خاورمیانه گره خورده‌اند و سرنوشت بسیاری از معادلات منطقه‌ای را رقم خواهد زد.
