فیلترینگ و زندگی روزمره؛ اینترنت در ایران زیر سایه محدودیت
اینترنت در ایران سال‌هاست محدود است. از "وی‌پی‌ان" تا "تور"، کاربران هر روز برای وصل شدن به این اینترنت تلاش می‌کنند. فیلترینگ پیامدهای اجتماعی و اقتصادی دارد و کارشناسان آن را مانعی جدی برای توسعه می‌دانند.
برای بسیاری از مردم در ایران، روشن و فعال کردن VPN دیگر مثل دم کردن چای بخشی از زندگی روزمره است. صبح‌ها قبل از شروع کار یا درس، اولین کار وصل شدن به فیلترشکن است تا بتوان شبکه‌های اجتماعی یا حتی یک وب‌سایت ساده خارجی را باز کرد.
داستان فیلترینگدر ایران حکایت جدیدی نیست. از اوایل دهه ۱۳۸۰ برخی از وب‌سایت‌ها مسدود شدند و پس از اعتراضات ۱۳۸۸ دامنه محدودیت‌ها بیشتر و بیشتر شد. فیس‌بوک و توییتر از همان زمان فیلتر شدند.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
چند سال بعد تلگرام تبدیل به پرمخاطب‌ترین شبکه اجتماعی ایران شد، اما دیری نگذشت که آن هم در سال ۱۳۹۷ فیلتر شد. اوج محدودیت‌ها اما آبان ۱۳۹۸ بود؛ وقتی که اینترنت کل کشور برای چند روز توسط حکومت قطع شد. کارشناسان ارزیابی می‌کنند که خسارت این قطعی بیش از یک میلیارد دلار بوده است. در اعتراضات ۱۴۰۱ هم اینترنت موبایل برای هفته‌ها دچار اختلال و قطعی شد.
گزارش‌های جهانی تصویر روشنی از وضع اینترنت ایران نشان می‌دهند. ایران از نظر سرعت و کیفیت در میان ۱۰۰ کشور اول دنیا رتبه ۹۷ را دارد. زمان رفت‌وبرگشت داده در ایران آن‌قدر بالاست که در کنار کشورهایی مثل سودان و اتیوپی قرار می‌گیرد. کارشناسان می‌گویند بخش زیادی از این وضعیت نتیجه سیاست‌های داخلی و فیلترینگ عمدی است، نه فقط تحریم‌ها.
بیشتر بخوانید:ایران در قعر جدول کیفیت اینترنت جهان؛ رتبه ۹۷ از ۱۰۰
در چنین شرایطی استفاده از فیلترشکن به عادت روزانه مردم تبدیل شده است. یک نظرسنجی نشان داده ۹۳ درصد جوانان زیر ۳۰ سال از وی‌پی‌ان استفاده می‌کنند و در کل جمعیت کاربران اینترنت، این رقم به ۸۶ درصد می‌رسد. برای بسیاری از شهروندان ایران اینستاگرام فقط یک شبکه اجتماعی نیست، بلکه محل اصلی کسب‌‌وکار است.
یک جوان ۲۵ ساله ساکن تهران به دویچه‌وله می‌گوید: «اگر فیلترشکن من قطع شود، مشتری‌هایم را از دست می‌دهم. همه کارم در اینستاگرام است.»
علاوه بر وی‌پی‌ان، به‌رغم پایین بودن سرعت، برخی از "تور" برای امنیت بیشتر استفاده می‌کنند. تغییر DNS یا برنامه‌های تازه هم میان جوان‌ها رواج دارد. اینترنت ماهواره‌ای مثل استارلینک هم که حالا سر زبان‌ها افتاده، اما هزینه و خطرهای امنیتی منجر شده تا استفاده کلان از آن محدود باقی بماند.
اینترنت برای همه یا برای بعضی؟
یکی از بحث‌برانگیزترین سیاست‌ها چیزی است که مردم به آن "اینترنت طبقاتی" می‌گویند. در این مدل، گروه‌هایی مثل اساتید دانشگاه، برخی روزنامه‌نگاران یا شرکت‌های خاص به اینترنت بدون فیلتر دسترسی دارند، در حالی که برای مردم عادی همان محدودیت‌ها برقرار است. منتقدان می‌گویند این کار تنها نارضایتی و احساس تبعیض را بیشتر کرده است.
مسئولان بارها گفته‌اند هدفشان از فیلترینگ "صیانت فرهنگی" و "حفظ امنیت ملی" است، اما کارشناسان می‌گویند حکومت ایران با فناوری‌های پیشرفته حتی بسیاری از وی‌پی‌ان‌ها را شناسایی و مسدود می‌کند. در مقابل، مردم هم هر روز به دنبال راه و کار تازه‌ای برای وصل شدن می‌گردند.
در کنار زیان‌های اقتصادی و اجتماعی، برخی کارشناسان امنیتی هشدار می‌دهند که بازار پررونق فیلترشکن در ایران خود به بستری برای سوءاستفاده تبدیل شده است. گزارش‌های شرکت‌های امنیت سایبری نشان داده‌اند که گروه‌های وابسته یا نزدیک به حکومت با توزیع اپلیکیشن‌های تقلبی موسوم به فیلترشکن، اطلاعات کاربران را سرقت کرده‌اند. این برنامه‌ها اغلب به‌ظاهر ابزار عبور از فیلترینگ هستند، اما در عمل پیام‌ها، موقعیت و داده‌های شخصی کاربران را ذخیره و منتقل می‌کنند.
همزمان، تحلیل‌های رسانه‌ای و گزارش‌های غیررسمی حاکی است که بخشی از بازار فروش وی‌پی‌ان در ایران می‌تواند تحت نفوذ یا کنترل نهادهای نزدیک به حکومت باشد. اگرچه سندی رسمی در این زمینه منتشر نشده، اما کارشناسان می‌گویند چنین بازاری به‌دلیل سودآوری بالا و نبود نظارت شفاف، زمینه مناسبی برای دخالت بازیگران قدرتمند ایجاد کرده است.
پیامدهای اقتصادی و اجتماعی
برای بسیاری از ایرانیان اینترنت تنها راه ارتباط با جهان است، اما آنها حتی برای دسترسی به منابع علمی و مقالات دانشگاهی نیز با مشکل روبرو هستند و ناچارند فایل‌ها را به‌صورت غیررسمی از استادان یا آشنایان با فرمت‌های مختلف دریافت کنند.
محدودیت‌ها اما ضربه سنگینی به اقتصاد هم وارد کرده است. در سال ۱۴۰۱ گزارشی نشان داد که تنها در یک ماه اقتصاد دیجیتال ایران حدود ۱۷۰ میلیون دلار خسارت دیده است.
یک مدیر استارتاپ ساکن یکی از شهرستان‌های ایران به دویچه‌وله می‌گوید: «هر بار اینترنت کند می‌شود، باید روزها وقت بگذاریم تا خسارت‌ها را جبران کنیم. در چنین شرایطی سخت است به آینده امیدوار باشیم.»
بیشتر بخوانید:فیلترینگ حکومتی، تیر خلاص بر پیکر اقتصاد دیجیتال در ایران
کارشناسان چه می‌گویند؟
احمد علوی، استاد دانشگاه و پژوهشگر اقتصادی، در گفت‌وگو با دویچه‌وله فارسی تاکید می‌کند محدودیت‌های اینترنت به مانعی جدی برای توسعه اقتصادی ایران تبدیل شده است.
او با اشاره به نظریه اقتصاد دیجیتال و رشد درون‌زا می‌گوید: «فیلترینگ و کاهش کیفیت اینترنت باعث افت بهره‌وری، تضعیف سرمایه انسانی، مهاجرت نیروی متخصص، کاهش سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش نابرابری اجتماعی می‌شود.»
به گفته علوی، سهم اقتصاد دیجیتال ایران از تولید ناخالص داخلی در مقایسه با میانگین جهانی بسیار پایین است و محدودیت‌ها مانع نوآوری، سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری‌های نوین شده‌اند. او پیامدهای اجتماعی این وضعیت را شامل تعمیق نابرابری، گسترش فساد نهادی و کاهش سرمایه اجتماعی می‌داند و هشدار می‌دهد تداوم این روند ایران را از اقتصاد جهانی عقب‌تر خواهد انداخت.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
در ادامه این موضوع پرویز یاری، پژوهشگر ارشد سازمان جریان آزاد اطلاعات، نیز با بیان اینکهاختلال در اطلاع‌رسانی آزاد در ایران فقط به قطع یا کاهش سرعت اینترنت محدود نمی‌شود به دویچه وله می‌گوید: «جمهوری اسلامی از ابزارها و الگوهای پیچیده و چندلایه برای ممانعت از دسترسی شهروندان به اخبار موثق استفاده می‌کند. برخوردهای قضایی و امنیتی با رسانهها و روزنامه‌نگاران، فیلتر کردن پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی، کنترل جریان مالی رسانهها و ایجاد ارتش سایبری برای تولید روایت‌های جعلی بخشی از این تلاش‌هاست.»
بیشتر بخوانید:سرکوب گسترده روزنامه‌نگاران در ایران؛ ۱۰۹ پرونده در شش‌ماهه نخست ۲۰۲۵
اینترنت در ایران سال‌هاست که محدود است. حکومت همچنان بر فیلترینگ پافشاری می‌کند، اما مردم نیز هر روز راه تازه‌ای برای وصل شدن پیدا می‌کنند. برای بسیاری، این تلاش روزانه دیگر تنها یک نیاز فنی نیست، بلکه شکلی از مقاومت مدنی است.
