محمدجعفر محمدزاده - روزنامه اطلاعات| «القانون فی الطب» در هزار سالی که از تألیفش می گذرد، همواره مهم شمرده شده است و یکی از منابع اصلی در تشخیص بیماری و دارو و درمان بوده است. چند سالی است که آقای دکتر نجفقلی حبیبی با حمایت بنیاد بوعلی در همدان، مشغول تصحیح این کتاب ارجمند است و به تازگی جلد سوم آن در د سترس دانشوران قرار گرفته است. بدین ترتیب جا دارد گفته شودکه کار دکتر حبیبی در امتداد راه روشن حکمت ایرانی است
دانش راستین فرزند یک زمان نیست؛ فراتر از مرزهای عصر و نسل می‌زید. هر جا اندیشه در خدمت جان آدمی باشد، زمان بر آن کارگر نیست. چنین است که هزار سال پس از روزگار شیخ‌الرئیس بوعلی‌سینا (۳۷۰ ـ ۴۲۸ق)، نسیم دانش او هنوز بر دشتهای جهان می‌وزد و نامش در زبان دانشوران گیتی، ازجمله پزشکان و فیلسوفان زنده و تازه است.
بوعلی‌سینا در میان فیلسوفان، به روشنی اندیشه و نظم عقل شهره است و در میان پزشکان، به ژرف‌نگری و دقت در طبایع. او از آن‌گونه مردان نادر است که علم و حکمت را به هم آمیخت و از دل عقل، دارو و درمان برای تن و جان بشر ساخت. در این معنا، «قانون» او نه فقط کتابی در پزشکی، که رساله‌ای در شناخت انسان است: پیوندی میان جسم و روح، میان درمان و معنا.
ستایش حکیم جاوید
در آغاز «کتاب سوم القانون» که به تصحیح دکتر نجفقلی حبیبی و به همت بنیاد بوعلی‌سینا به‌تازگی (سال ۱۴۰۴) منتشر شده است، سخنی از قول شمس‌الدین شهرزوری در نُزهۀ‌الارواح آمده که در بخش سخن ناشر، از آن یاد شده است: «هر کس در توصیف ابوعلی‌سینا به هر میزان سخن بگوید، باید مطمئن باشد که اغراق نکرده است، بلکه هر نویسنده و گوینده‌ای باید بترسد از اینکه دربارة او کم گفته و تفریط کرده باشد.»
این سخن، حقیقتی است روشن. هرچه از ابوعلی سینا بگوییم، هنوز نارسیده‌ایم. او در میان ما زنده است، نه در مجسمه‌ها و نامگذاری‌ها، که در اندیشة زندة خویش؛ در کتاب‌هایی که همچنان ما را به تأمل در سرشت انسان فرامی‌خواند.
قانون: کتابی برای تن و جان
«القانون فی الطب» شاهکار بوعلی‌سیناست و به تعبیر بسیاری از مورخان علم، نخستین دانشنامة جامع پزشکی در جهان اسلام و بلکه جهان؛ کتابی که قرنها در دانشگاه‌های اروپا و دیگر نقاط معتبر جهان تدریس می‌شد و تا قرن هفدهم میلادی، مرجع اصلی علم پزشکی بود. قانون از پنج کتاب بزرگ تشکیل شده است:
۱. کلیات علم طب،
۲ . داروهای مفرده،
۳. بیماری‌های جزئی،
۴. بیماری‌های عمومی و تبها،
۵ . داروهای ترکیبی.
اما کتاب سوم که این روزها به تصحیح دکتر «نجفقلی حبیبی» استاد دانشگاه تهران و به اهتمام «بنیاد بوعلی‌سینا» منتشر شده است، از جهاتی از دیگر مجلدات ممتازتر است. در این کتاب، بوعلی سینا تمام بدن آدمی را می‌کاود؛ هم تشریح می‌کند و هم تدبیر.
دکتر حبیبی مصحح این اثر ارزشمند در مقدمه‌اش نوشته است: «ابن‌سینا در کتاب سوم، بدن آدمی را از نوک سر تا نوک پا مورد بررسی قرار داده است: هم قسمت‌های بدن را تشریح کرده و هم انواع بیماری‌هایی را که ممکن است بدان مبتلا شود، شناسانده است و در اقدامی جامع، انواع روشها و راههای مداوا و ازجمله داروهای مؤثر و مورد استفاده را تبیین و تشریح کرده است. بر پایة این تلاش گسترده، حجم کتاب سوم بیش از ظرفیت متداول یک جلد گردید و به‌ناچار آن را در دو جزء مستقل تنظیم کرده‌ام.»
در این جلد، حکیم ابوعلی سینا هم پزشک تن است و هم فیلسوفِ جان. نگاه او به انسان، ترکیبی است از مشاهده و تأمل، از تجربه و تعقل. این همان پیوندی است که میان طب و حکمت در سراسر آثار بوعلی، از «شفا» تا «اشارات» و از «نجات» تا «قانون»، جاری است.
تبار پزشکان ایرانی
دکتر نجفقلی حبیبی با ریزبینی و هدفمندی آگاهانه در مقدمة خود به‌درستی یاد می‌کند که بوعلی‌سینا از تبار درخشان طبیبان ایرانی است. او نام می‌برد از «زکریای رازی» (درگذشته ۳۱۳ق)، صاحب اثر مهم الحاوی، از «اخوینی بخاری» (در سده چهارم هجری)، صاحب هدایۀ‌المتعلمین، از «ابومنصور حسن بن نوح قمری» (درگذشته ۳۸۰ق)، صاحب کتاب عیون الانباء، «ابوسهل مسیحی» همدورة بوعلی‌سینا و مؤلف المائه، و از «علی بن عباس اهوازی» (درگذشته به حدود سال ۳۸۳ق) و اثر مهم او کامل الصناعۀ الطبیه که پیش از کتاب قانون بوعلی، مرجعیت علمی داشت.
دکتر حبیبی بر این باور است که این رشتة دراز از خرد و تجربه، سرانجام در وجود ابوعلی سینا با کتاب القانون به اوج رسید و به نظمی فلسفی و عقلانی بدل شد که بعدها الهام‌بخش پزشکان شرق و غرب عالم گشت.
مصحح در مقدمه می‌نویسد که تأثیر قانون بر آثار طبی پس از بوعلی، چنان آشکار است که نیازی به اثبات ندارد و با این حال، در پاورقی‌ها مواردی از این اثرگذاری را نشان داده است.
ساختار کتاب سوم و گفتار شگفت عشق
دکتر حبیبی در ادامه مقدمه، ساختار علمی کتاب را بازمی‌نماید و می‌نویسد: در هر فن، موضوعی اصلی آمده و هر موضوع شامل چندین مقاله است. یازده فن در این کتاب گرد آمده و هر فن به عضوی از بدن و بیماری‌های مربوط به آن اختصاص دارد. از باب نمونه در مقاله چهارم از فن یازدهم، بوعلی سینا از «عشق» سخن می‌گوید، اما نه در زبان شاعران، که در زبان طبیبان.
«عشق یکی از بیماری‌های وسواسیِ سر است و به موجب آن، شخص فکر خود را بر زیباشمردن معشوقی متمرکز می‌کند و حال او دائماً از خنده و شادی به غم و گریه در تغییر است. ابن‌سینا در مبحث عشق، به تفصیل به خصوصیات این بیماری و ازجمله شناختن حالات پریشان جسمی و روحی عاشق پرداخته است و با بیان روشن، نحوه معالجة خود را شرح داده است. به این ترتیب یک نمونة عملی را در مورد یک جوان عاشق بیمار که به بهبود او انجامید توضیح داده است.»
و این همان چیزی است که دوقرن بعد در زبان مولوی جاری شد و او با خلاقیت و داستان‌پردازی خود، آن را به گونه‌ای دیگر پرورش داد و در داستان «عاشق شدن پادشاه بر کنیزک و بیمار شدن کنیزک و تدبیر در صحت او» پدید آورد. به گفته دکتر حبیبی، ابوعلی سینا در پایان این داستان نتیجه می‌گیرد که چون بیمار پس از احساس وصال معشوق، در اندک زمانی نیروی خود را بازیافت، ما پی‌می‌بریم که «طبیعت از اوهام نفسانی پیروی و اطاعت می‌کند».
این نگاه بوعلی به درمان، نشانه‌ای از همان ژرف‌نگری حکیمانة اوست که میان تن و روان و عاطفه و عقل، پیوندی ناگسستنی می‌دید و می‌کوشید تا از راههای رفته بپرهیزد و از راهی نو به درمان چنین بیماری‌هایی بپردازد و پیوستگی روح و جسم را در نظر آورد.
روش تصحیح و دقت مصحح
تصحیح متون کهن، کاری است میان بردباری و دانشوری. مصحح باید همچون جرّاح، با حوصله و وسواس به کالبد متن بنگرد. استاد دکتر نجفقلی حبیبی در این کار سترگ، از نُه نسخة معتبر بهره برده و در پاورقی‌ها، همة تفاوت‌های نسخه‌بدل‌ها را با علامت اختصاری یاد کرده و به آنها ارجاع داده است. اهمیت این دقت در متنی چون القانون، دوچندان است؛ چرا که در علم طب، گاه تغییر یک واژه، حتی یک حرف، ممکن است معنایی تازه بیافریند و راه دیگری در درمان بگشاید. بدین ترتیب تصحیح انتقادی قانون، حاصل کوشش دکتر حبیبی نه فقط خدمتی به تاریخ علم، که احیای خودِ علم و گشودن دریچه‌های تازه به روی دانشوران و پژوهشگران است.
مقدمة دکتر حبیبی در این جلد که به دو زبان فارسی و عربی آمده است، نشانه‌ای از جهانی‌بودن این پروژه و پیوند میان زبان علم دیروز و امروز و پایبندی به متن اصلی القانون که عربی است.
با انتشار جلد سوم، می‌توان گفت که کار دکتر نجفقلی حبیبی در امتداد راه روشن حکمت ایرانی است: احیای قانون در روزگاری که گرایش به دانش، بیش از دانایی است و توجه به هوش، بیشتر از خردمندی و حکمت است.
از شفا تا قانون
ابوعلی سینا در آثار دیگرش، به‌ویژه در الشّفا، فلسفه را چونان نظامی برای فهم هستی بنیاد نهاد و در القانون، همین نظم را در کالبد انسانی به کار بست. به بیان دیگر، شفا و قانون دو چهره از یک حقیقت‌اند: یکی در عالم روح، دیگری در عالم تن. در جهان اندیشة بوعلی، پزشک همان فیلسوف است که ابزارش نه فقط دارو، که معرفت است. او درمان را نه صرفاً بازگرداندن تندرستی، که رساندن انسان به تعادل میان جسم و جان می‌دانست.
فیلسوفان در سایة قانون
جلد نخست این تصحیح گرانسنگ در سال ۱۳۹۷ با مقدمه دو فیلسوف نام‌آور ایرانی، دکتر سیدحسین نصر و دکتر غلامرضا اعوانی منتشر شد؛ مردانی که خود در ساحت حکمت، میراث‌دار نگرش ابن‌سینا هستند. دکتر نصر در مقدمه خود، بوعلی را «نماد عقلانیت اسلامی و نمونة والای وحدت میان علم و ایمان» خوانده است و دکتر اعوانی از او به‌عنوان «پزشک روح بشر» یاد کرده است. جلد دوم القانون نیز در این فاصله چاپ و منتشر شد و در روندی تکاملی و بهبودیافته، اکنون بخش نخست از جلد سوم به زیور چاپ آراسته شده است.
زیبایی‌شناسی چاپ و اعتبار اثر
چاپ جلد سوم که به کوشش هنرمندانة بنیاد بوعلی‌سینا عرضه شده، در کنار دیگر مجلدات این مجموعه، از حیث صفحه‌آرایی و حروف‌نگاری، بسیار شایسته و منظم است و می‌توان آن را از بهترین نسخه‌های منتشرشدة قانون در هزار سال اخیر دانست. خط روشن، اعراب‌گذاری دقیق، بندها و فصلهای واضح و نظم شایستة صفحات، فهرست مطالب، ارجاعات، نمایه‌ها، چکیده‌ها و مقدمه‌هایی به زبان‌های عربی، انگلیسی و فارسی، همگی امکان مطالعه و مراجعه به متن را برای دانش‌پژوهان آسان کرده است.
پیش از این، افزون بر نسخ بی‌شمار قدیمی و فصلها و کتاب‌هایی که جداگانه منتشر شده، تنها ترجمة فارسی از پنج کتاب قانون اثر زنده‌یاد عبدالرحمان شرفکندی (هژار) در دسترس عموم بود که آن‌هم در زمان خود اثری درخور تحسین و ستایش‌برانگیز است؛ اما اکنون برای نخستین بار پس از قرنها، متن تصحیح‌شدة قانون با دقت علمی و زیبایی هنری در اختیار خوانندگان قرار گرفته است، و امید می‌رود مجلدات باقی‌مانده نیز در تداوم این کوشش و جهاد علمی، به‌زودی منتشر شود.
قانون در جهان امروز
اگرچه هزار سال از تألیف قانون می‌گذرد، اما روح آن همچنان زنده است. پزشکی معاصر، در میان دستگاه‌ها و داده‌ها، گاه از معنا و اخلاق تهی می‌شود؛ اما قانون هنوز یادآور این حقیقت است که «طب» دانشی روحانی و انسانی است.
ابوعلی سینا در هر فصل از قانون، علم را با اخلاق درمی‌آمیزد؛ طبیب را نه چون صنعتگر، که همچون حکیم می‌خواهد.
در نگاه او، درمانِ بدن بدون درمانِ روح، ممکن نیست. از این رو می‌توان ادعا کرد که بازخوانی و تصحیح قانون، بازگشت به گذشته نیست، بلکه نگاهی به آینده است.
سخن پایانی
انتشار جلد سوم «القانون فی الطب» به تصحیح دکتر نجفقلی حبیبی، کاری فراتر از نشر یک کتاب است؛ این رخداد تداوم سنت خرد ایرانی است در قرنی که صداهای پرهیاهو بر خرد و خردمندی می‌چربد. بنیاد بوعلی‌سینا در همدان، با حمایت و کوشش پیگیر خویش، نقش بزرگی در احیای این میراث ایفا کرده است.
این بنیاد نشان داده که قانون هنوز در میان ما زنده است: زنده در دانش، در فرهنگ، و در جان ایرانی. قانون زنده است؛ زیرا حکمت زنده است و هر جا خرد و عشق در خدمت انسان قرار بگیرد، ابن‌سینا همان جاست.
