دو سال جنگ در غزه پیامدهایی بسیار فراتر از مرزهای این سرزمین کوچک داشته است.

تحلیلگران می‌گویند با گسترش درگیری‌ها به لبنان، سوریه، ایران و یمن، این جنگ نه‌تنها خاورمیانه بلکه رابطه جهان با این منطقه را نیز دگرگون کرده است.

جولی نورمن، دانشیار سیاست و روابط بین‌الملل در کالج دانشگاهی لندن، می‌گوید: «به سختی می‌توان توصیف کرد که این دو سال تا چه حد منطقه و جهان را تغییر داده است.»

حمله حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ مرگبارترین حمله در تاریخ اسرائیل بود. حدود ۱۲۰۰ نفر کشته و ۲۵۱ نفر دیگر گروگان گرفته شدند.

صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در اندیشکده چتم هاوس، به خبرگزاری رویترز گفت: «این حمله فرض خدشه‌ناپذیر بودن امنیت اسرائیل را در هم شکست.»

«اثر زنجیره‌ای»

اسرائیل که کنترل حریم هوایی، سواحل و مرزهای مشترک غزه را در دست دارد، در واکنش به حمله حماس، عملیات نظامی گسترده‌ای را در غزه آغاز کرد که بنا بر اعلام وزارت بهداشت وابسته به حماس در غزه، بیش از ۶۹ هزار فلسطینی را در طی دو سال کشت؛ آماری که سازمان ملل آن را معتبر می‌داند.

خانم نورمن می‌گوید ابعاد فاجعه و آسیب روانی حاصل از این جنگ در غزه «فراتر از تصور» است و تا «نسل‌ها باقی خواهد ماند» و اضافه می‌کند که تاثیر حملات حماس، از جمله گروگان‌گیری، بر اسرائیل «برای همیشه آن جامعه را تغییر داده است».

او می‌گوید حمله ۷ اکتبر اثری زنجیره‌ای از رویدادها را در منطقه آغاز کرد.

بعد از آغاز حملات هوایی اسرائیل به غزه، گروه‌های مسلح هم‌پیمان با حماس نیز حملات خود را به اسرائیل آغاز کردند؛ حزب‌الله از لبنان و حوثی‌ها از یمن.

این گروه‌ها همراه با سوریه و حماس، مدت‌ها بخشی از ائتلافی غیررسمی با عنوان «محور مقاومت» بودند که ایران با سلاح و پول از آن پشتیبانی می‌کرد.

الیوت آبرامز، سیاستمدار آمریکایی که در دولت سه رئیس‌جمهور جمهوری‌خواه در حوزه سیاست خارجی خدمت کرده، می‌گوید اسرائیل «با این حلقه آتش زندگی می‌کرد» و «می‌کوشید جلو آن را بگیرد»، اما پس از ۷ اکتبر «به این نتیجه رسید که بازدارندگی کار نمی‌کند».

او می‌افزاید: «ابتدا به حماس حمله کرد، سپس به حزب‌الله، و بعد به خود ایران. این واقعا تغییری بزرگ در تحلیل امنیتی اسرائیل بود.»

در سپتامبر ۲۰۲۴، اسرائیل هزاران دستگاه بی‌سیم و واکی‌تاکی را که به صورت مخفیانه دست‌کاری کرده بود و بسیاری از آن‌ها در دست اعضای حزب‌الله لبنان بود، از راه دور منفجر کرد.

سپس عملیات بمباران شدید لبنان را آغاز کرد و بعد از آن نیروهای زمینی‌اش به جنوب این کشور حمله کردند. حملات هوایی اسرائیل چندین مقام ارشد حزب‌الله از جمله رهبر آن، حسن نصرالله، را کشت و بخش بزرگی از زیرساخت‌های حزب‌الله و ذخایر تسلیحاتی‌اش را نابود کرد.

دو ماه بعد در سوریه، کشور همسایه، شورشیان حمله‌ای را علیه بشار اسد، رئیس‌جمهور وقت سوریه و متحد دیگر حزب‌الله و ایران، آغاز کردند. حکومت ۲۴ ساله او در عرض دو هفته سقوط کرد.

جولی نورمن می‌گوید در کنار فشارهای داخلی در سوریه، تحولات منطقه هم در فروپاشی رژیم اسد نقش داشت. با تضعیف حزب‌الله، و در نتیجه تضعیف ایران، «دولت اسد دیگر بازیگران لازم را برای حفظ خود نداشت».

اسرائیل از فرصت استفاده کرد تا ظرفیت هرگونه حمله احتمالی از خاک سوریه را از میان ببرد و پایگاه‌های هوایی و دیگر اماکن نظامی این کشور را بمباران کرد.

احمد شرع، رئیس‌جمهور جدید سوریه، جنگجوی سابق اسلام‌گرایی که پیش‌تر با القاعده ارتباط داشت، گفت دولت او قصد ندارد با اسرائیل وارد جنگ شود و اجازه استفاده از خاک سوریه برای حملات دیگران علیه اسرائیل را نخواهد داد.

تهدید جنگی تمام‌عیار میان اسرائیل و ایران دهه‌ها بر فراز خاورمیانه سنگینی می‌کرد. اما تا پیش از آن، زرادخانه گسترده حزب‌الله - از جمله موشک‌های دوربرد آن - عاملی بازدارنده در برابر حمله اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای ایران بود.

آبرامز می‌گوید: «اسرائیل و ایران سال‌ها از طریق گروه‌های نیابتی‌ و اقدامات پنهانی با هم درگیر بودند، اما هیچ‌کدام هرگز مستقیما به دیگری حمله نکرده بود.»

این وضع زمانی تغییر کرد که تنش‌ها به تبادل حملات هوایی انجامید؛ ابتدا در آوریل ۲۰۲۴، سپس در اکتبر همان سال، و سرانجام در ژوئن ۲۰۲۵، زمانی که اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای و نظامی ایران حمله کرد و جنگ ۱۲روزه رخ داد.

آمریکا نیز به این حملات پیوست و تاسیسات هسته‌ای ایران را با بمب‌های سنگرشکن بمباران کرد. سپس با کمک قطر میان ایران و اسرائیل آتش‌بس برقرار کرد.

پیامدهای گسترده‌تر

به گفته آقای آبرامز، نتیجه این رویدادها آن بود که نظام نیابتی ایران برای حمله به اسرائیل «عملا از هم پاشید» و اکنون حماس، حزب‌الله و خود ایران «به مراتب ضعیف‌تر» هستند.

خانم نورمن می‌گوید سرعت این تضعیف برای بازیگران منطقه‌ای «بسیار شگفت‌آور» بود.

این اتفاقات پیامدهای گسترده‌تری هم داشت. روسیه، دیگر متحد ایران، با سقوط اسد یکی از متحدان و پایگاه‌های مهم خود را در منطقه از دست داد.

ولادیمیر پوتین و احمد شرع در جریان جنگ داخلی مرگبار سوریه، در مقابل یکدیگر قرار داشتند، چرا که روسیه برای حفظ اسد در قدرت از نیروی نظامی استفاده می‌کرد.

روسیه دو پایگاه بزرگ نظامی در سوریه دارد که نقش مهمی در عملیات‌های ارتش روسیه و گروه‌های مزدور در آفریقا ایفا می‌کردند. در ابتدا معلوم نبود که احمد شرع اجازه حفظ آن‌ها را خواهد داد یا نه.

شرع که خواهان حمایت و سرمایه‌گذاری روسیه است، در دیداری با پوتین در مسکو گفت که «تمام توافق‌های» میان دو کشور را محترم خواهد شمرد. با این حال رابطه دو طرف همچنان شکننده است.

کارشناسان می‌گویند نفوذ چین نیز در خاورمیانه کاهش یافته است. پیش از جنگ، پکن در حال ایفای نقشی تازه به عنوان میانجی صلح و تجارت در منطقه بود و موفق شده بود روابط دیپلماتیک ایران و عربستان سعودی را احیا کند. اما جنگ غزه تمرکز آمریکا را دوباره به خاورمیانه بازگرداند و چین، به گفته خانم نورمن «تا حدودی تصمیم به عقب‌نشینی گرفت».

اما ترکیه اکنون در حال ایجاد اتحاد نزدیکی با دولت جدید سوریه است. خانم نورمن می‌گوید دمشق دهه‌ها تحت نفوذ ایران و روسیه بود، اما اکنون «احتمالا نقش ترکیه بسیار پررنگ‌تر خواهد شد».

«نقطه عطف»

ترکیه همچنین در تلاش برای برقراری آتش‌بس در غزه، در کنار مصر و قطر، نقشی اساسی داشته است.

قطر به عنوان میزبان رهبری سیاسی حماس و همچنین بزرگ‌ترین پایگاه نظامی آمریکا در خاورمیانه، به میانجی اصلی تبدیل شد.

در سپتامبر ۲۰۲۵، اسرائیل با حمله هوایی به رهبران حماس در دوحه، پایتخت قطر، خشم این کشور را برانگیخت و نگرانی‌هایی درباره شکست گفت‌وگوهای آتش‌بس ایجاد کرد.

با این حال آبرامز بر این باور است که این حمله - که حاکمیت یکی از متحدان آمریکا را نقض کرد - «نقطه عطفی برای پایان دادن به جنگ» بود.

او می‌گوید قطر پس از حمله اسرائیل، از آمریکا تضمین امنیتی خواست و ترامپ این تضمین را به آنها داد: «بهایش این بود که باید جنگ را پایان دهیم… پس باید حماس را پای میز مذاکره بیاورید.»

در همان زمان، ترامپ فشار بر بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، را برای توقف جنگ افزایش داد و او را وادار کرد از قطر بابت حمله عذرخواهی کند.

خانم نورمن می‌گوید قطر، مصر و ترکیه در قانع کردن حماس به مذاکره و پذیرش پیشنهاد ترامپ «نقشی اساسی داشتند».

به گفته او، این روند با تصمیم چند کشور بزرگ غربی از جمله فرانسه، بریتانیا، کانادا و استرالیا برای به رسمیت شناختن کشور فلسطین تقویت شد.

هرچند برخی این تصمیم را صرفا نمادین دانستند، اما به گفته خانم نورمن «پیشبرد آتش‌بس را برای دیگر کشورهای منطقه آسان‌تر کرد».

«انزوای» اسرائیل

توافق آتش‌بس در اکتبر در حالی شکل گرفت که خشم عمومی در بسیاری کشورها نسبت به کارزار نظامی اسرائیل و وضعیت انسانی غزه رو به افزایش بود.

در ماه اوت، یک نهاد مورد حمایت سازمان ملل اعلام کرد که در شهر غزه و مناطق اطراف آن قحطی رخ داده است. اسرائیل آن را «دروغ محض» خواند و رد کرد. ماه بعد، کمیسیون تحقیق سازمان ملل در گزارشی اسرائیل را به «نسل‌کشی علیه فلسطینیان در غزه» متهم کرد، گزارشی که اسرائیل آن را «تحریف‌شده و دروغین» دانست.

صنم وکیل می‌گوید: «افکار عمومی در اروپا از موضعی محتاط یا حتی حامی اسرائیل، به موضعی آشکارا انتقادی و در مواردی تا حد متهم کردن اسرائیل به نسل‌کشی در غزه، تغییر یافته است. این تغییر حتی به آمریکا نیز سرایت کرده است.»

خانم وکیل می‌گوید: «اسرائیل امروز عملا قدرت برتر نظامی منطقه به نظر می‌رسد.» اما به گفته او «نتیجه رویکرد نظامی اسرائیل، بازتابی منفی در عرصه بین‌المللی و منطقه‌ای بوده و اسرائیل را بیش از هر زمان دیگری در دهه‌های گذشته منزوی کرده است».

از سال ۱۹۶۷ سازمان ملل فلسطین - شامل غزه و کرانه غربی - را به عنوان سرزمین اشغال‌شده از سوی اسرائیل شناسایی کرده است.

کارشناسان می‌گویند بعد از توافق آتش‌بس غزه، بسیاری مسائل همچنان نامشخص است، از خلع سلاح حماس گرفته تا تامین مالی و امنیتی غزه و این که آیا مسیر معتبری به سوی تشکیل کشور فلسطین پدید خواهد آمد یا نه.

با این حال، جولی نورمن می‌گوید منطقه «کاملا دگرگون شده» و برخی روابط «به طور کامل سمت و سوی تازه‌ای یافته‌اند».

او در پایان می‌گوید اکنون توجهی تازه به خاورمیانه معطوف شده و امید می‌رود این توجه «به نوعی تعهد تازه برای آینده‌ای بهتر در منطقه بینجامد، نه تکرار جنگ و درگیری‌هایی که تاکنون دیده‌ایم».