یخچال مدرنی که ۱۰۰ سال پیش در زیر زمین ایرانیها بود
سردابهی قاجاری گرگان، یخچالی زیرزمینی در دل بافت تاریخی است که بدون نیاز به آب و تنها با معماری هوشمندانه، دمای پایین را حفظ میکرد؛ این فضای ۲۵ پلهای، نمونهای منحصربهفرد از ذخیرهسازی مواد غذایی در شمال است.
خلاصه خبر
گروه اجتماعی خبرگزاری فارس، ماجرا از جایی آغاز شد که دختر کلاس پنجمی در حیاط باصفای یک ساختمان قدیمی مشغول تفریح بود. او در کنار همکلاسیهایش، در حالی که گوجههای تازه و تابستانی را میچیدند و میخوردند، لحظاتی از روزهای کودکی خود را ثبت میکردند. روی دیوار کنار باغچه، چند سطر ساده به یادگار نوشته شد؛ چند خطی که اشتباهات املایی زیادی داشت اما نشانهای از شور و هیجان روزهای امتحان املا بود و از همین روی، آن خاطره نه تنها به یک یادگار شخصی تبدیل شد، بلکه نشاندهنده حس و حال کودکی در دهه ۷۰ بود. نامها و امضاها حکایت از سه نفر داشت که در آن روزهای آخر مدرسه، این دیوار ساده را با دستخط خود مزین کردند.ساختمان محل بازی و نوشتن این دختران، در اصل یک خانه تاریخی با معماری قاجاری در گرگان بود که در دهههای بعد تغییراتی در آن اعمال شد. در آن روزگار، هنوز بسیاری فکر میکردند هر آنچه قاجاری است باید دستنخورده باقی بماند، غافل از اینکه تاریخ، فقط شکل و ظاهر نیست بلکه داستان زندگی و تغییرات مردم نیز جزوی از آن است. دیوارهای سفید شده و فضاهای تغییر یافته، امروز بازگوکننده تلاش برای نگهداری میراث هستند، در حالی که هنوز یادگارهایی از گذشته در دل ساختمان باقی مانده است.
این بخشی از داستانی بود که هفته گذشته همراه با جمعی از اصحاب رسانه، در بازدید از بافت تاریخی گرگان از راهنمای این مجموعه شنیدیم و در طول مسیر، از بخشهای مختلف این منطقه ارزشمند بازدید کردیم. کوچههای سنگفرش، خانههای قدیمی با معماری سنتی، بازارهای محلی و بناهای تاریخی هر یک روایتگر فرهنگ و تاریخ دیرینه شهر بودند و فرصتی فراهم کردند تا با نگاه دقیقتری با هویت تاریخی گرگان آشنا شویم.
در یکی از حیاطهای این مجموعه، سردابهای قرار دارد که یکی از جذابترین بخشهای بافت تاریخی گرگان به شمار میرود. این فضای زیرزمینی که در زمان قاجار به عنوان یخچال استفاده میشد، دور از چشمهای کنجکاو، محیطی خنک برای نگهداری مواد غذایی فراهم میکرد. برای رسیدن به آن، باید ۲۰ تا ۲۵ پله را پایین رفت، جایی که کوزهها و مواد غذایی تابستانی در سرمای طبیعی زمین نگهداری میشدند. این سردابهها برخلاف نمونههای عظیم مناطق مرکزی ایران، عمقی در حد ۱۰ تا ۱۵ متر داشتند و برای منطقه شمال کشور کافی بود. جالب اینجاست که در اینجا آب زیرزمینی وجود ندارد و سردابه تنها به کمک اختلاف دما و جریان طبیعی هوا، خنکی ایجاد میکرد؛ مکانی که نامش ترکیبی از «سرد» و «آبه» است، اما به معنای واقعی آب در آن جریان ندارد.در مرور این خانهها و معماریشان، میتوان تفاوتهای جالبی دید. در خانههای شهری، تدابیر خاصی برای مقابله با رطوبت اعمال میشد؛ از ارتفاع دادن بنا نسبت به زمین گرفته تا استفاده از مصالح و شیوههای ساخت خاص. برخی از ساختمانها نامهای جالبی داشتند و اندازههای مختلفی از سردابه و انبارها در آنها دیده میشد که بر اساس نیاز و موقعیت طراحی شده بود. حیاتی که روزگاری محل بازی کودکان و یادداشت خاطراتشان بود، امروز بخشی از دفتر مدیرکل میراث فرهنگی استان را تشکیل میدهد و هر فضا، بخشی از تاریخ و کاربری گذشته خود را حفظ کرده است.
این مجموعه ساختمانها در زمان پهلوی اول، در دورهای که کشف حجاب رخ داده بود، تبدیل به مدرسه دخترانه شدند. مدرسهای که نامش «دخترانه ۱۷ دی» بود و یادآور روزی بود که دختران ایرانی برای اولین بار بدون حجاب وارد عرصه عمومی شدند. پس از چند دهه، این ساختمانها با خرید و مرمت توسط سازمان میراث فرهنگی، حفظ شدند و امروز دفترهای اداری و فرهنگی را در خود جای دادهاند.یکی از ساختمانهای مجموعه، نمونهای از خانههای روستایی منطقه است که با معماری کندهای ساخته شده و از سطح زمین ارتفاع گرفته تا با جریان رطوبت و مشکلات زمین مقابله کند. مصالح و سازههای این خانهها نمونههای واقعی از خانههای روستایی آورده شده بودند و نشاندهنده زندگی روزمره مردم در دورههای گذشته است. در کنار این، خانههای شهری شیوه متفاوتی برای مقابله با رطوبت داشتند و هر یک به نوعی تجربه و دانش تاریخی را بازگو میکردند.مرمت ساختمانها نیز طی دهههای مختلف، با شیوههای متفاوت انجام شد. در اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰، نگاه مرمتی به حفظ اصالت بناها تقویت شد و تلاش شد که هر تغییر جدید در راستای حفظ فرم اصلی باشد. برخی تغییرات برای کاربری اداری ایجاد شد، مانند نصب شیشههایی که در دوره قاجار وجود نداشت، اما تلاش بر این بود که هویت تاریخی ساختمان مخدوش نشود. هرچه ساختمانها به دورههای بعدی نزدیکتر شدند، کیفیت مرمتها بهتر شد و امروز بازدیدکنندگان میتوانند عکسهای قبل و بعد مرمت را مشاهده کنند و تفاوتها را به وضوح ببینند.
این مجموعه نه تنها بازتاب معماری گذشته است، بلکه داستان زندگی اجتماعی مردم را نیز روایت میکند. از بازیهای کودکان در حیاط مدرسه گرفته تا تحول مدرسه در دوره کشف حجاب، هر ساختمان یادآور فصل متفاوتی از تاریخ شهر گرگان است. سردابهها و فضاهای زیرزمینی، یادگارهای روزهایی هستند که فناوریهای مدرن هنوز جای خود را نیافته بودند، و خانههای کندهای روستایی نمونهای از ابتکار و سازگاری انسان با محیط خود.فضاهای مختلف ساختمانها با ظرافت و تدبیر ساخته شدهاند. سردابهها، حیاطهای مشجر، خانههای شهری و روستایی هر کدام زبان و داستان خود را دارند. در سردابهها، خنکی زمین جایگزین یخچالهای مدرن شده بود، در خانههای شهری، ارتفاع و مصالح خاص مقابله با رطوبت را تضمین میکرد و خانههای روستایی، سازهای ساده و کاربردی داشتند که از منابع محدود بهره میبرد. تضاد میان این فضاها، نه تنها جالب است بلکه نشاندهنده تنوع فرهنگی و معماری منطقه است.
16:56 - 29 آذر 1404
نظرات کاربران
