مرتضی جوهری - ضمیمه دانش روزنامه اطلاعات| اگر در دشتهای اطراف تهران، ورامین، کرج، نیشابور و سایر شهرهای ایران قدم بزنیم، بهطور ناگهانی متوجه پستیوبلندی های ناهمسان، چالهها و فرورفتگیها و ترکهای عمیق یا سطحی پراکنده بر سر راه یا جلوی پایمان خواهیم شد. همچنین در برخی شهرها بهویژه تهران و اصفهان دیدهایم که در سطح آسفالت خیابانها و روی دیوار یا سقف و بام خانهها ترکهایی به وجود میآیند که با گذشت زمان گستردهتر و بیشتر میشوند.
همه اینها اغلب ممکن است ناشی از فرونشست زمین باشد. در زمینشناسی و شهرسازی به تغییرات سطح زمین ناشی از حرکت عمودی و رو به پایین آن فرونشست میگویند. هم عوامل طبیعی و هم انسانی در بروز این پدیده نقش دارند که از مهمترین آنها برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی است.
شاید با این مثال بهخوبی متوجه شویم که برداشت بیرویه آب و حفر چاههای فراوان چگونه باعث فرونشست زمین میشود: فرض کنید آب یک میوه مانند انار یا پرتقال را از حفرههایی که روی پوست آن ایجاد کردهایم تخلیه کنیم؛ شکل و ظاهر میوه حالت چروکیده به خود میگیرد و ممکن است شکافهایی هم روی پوست آن ظاهر شود.
زمینی که روی آن ساکن هستیم و تصور میکنیم خیلی محکم و سفت است؛ اگر آبهای زیرزمینی خود را از دست دهد بر اثر سست شدن لایههای زیرین و خالی شدن سفرههای آب، سطح آن همانند یک انار آبلمبو یا پرتقال چروکیده خواهد شد.
وقتی در قدیم دانشمندان تغییر اقلیم و گرمایش جهانی را پیشبینی کرده و هشدار داده بودند، بسیاری از مردم دنیا و دولتها موضوع را جدی نمیگرفتند اما اکنون میبینیم که وضعیت آنچنان نگرانکننده شده که همه کشورها به دنبال راه حل میگردند تا زمین و ساکنین آن را نجات دهند.
در دو دهه گذشته، پژوهشگران و نهادهای دانشگاهی و علمی در ایران در مورد نشست زمین و پیامدهای آن در مقالات و نشریات مختلف هشدارهایی داده بودند اما متأسفانه اهمیت چندانی به این امر داده نمیشد. نتیجه این شد که سراسر ایران بهغیراز نواحی غیرقابل سکونت انسان با این پدیده مخرب روبهرو شده است.
نشست زمین بهصورت آنی و سریع باعث تخریب و آسیب به سازهها نمیشود، آثار آن بهتدریج و نامحسوس ظاهر میشود که در بیشتر مواقع جبران آنها دشوار یا غیرممکن است. به همین دلیل برخی نشست زمین را زلزله خاموش مینامند.
در اروپا وقتی میانگین سالانه فرونشست زمین به ۴ میلیمتر میرسد، آن را یک بحران میدانند اما در برخی گزارشها آمده است که این رقم در ایران تا ۳۵ سانتیمتر میرسد؛ یعنی فراتر از بحران و خطرناکتر از سیل و زلزله. وقتی در برخی مناطق پایتخت سالانه ۳۵ سانتیمتر فرونشست زمین داشتهباشیم، آن هم در جاهایی که سازههای مهم و حیاتی وجود دارد؛ چگونه میتوان خسارتهای ناشی از آن را جبران کرد.
پدیدهای که تقریباً برگشتناپذیر است و فقط میتوان از وقوع یا پیشرفت آن جلوگیری کرد. شاید راه حلهایی ارائه شده باشد مثلاً تزریق مصنوعی آب در سفرههای زیرزمینی اما هر کدام از اینها متناسب با وضعیت ژئومورفولوژی و ساختاری منطقه و نوع نشست زمین جواب میدهند و ممکن است برای جاهایی غیرقابل اجرا باشند و حتی سبب بدتر شدن وضعیت شوند.
هر آن چه در محدوده فرونشست زمین باشد از آسیب در امان نخواهد بود؛ از لولههای آب و گاز تا آثار باستانی و حیات وحش و پوشش گیاهی.
وقتی به نام رونق صنعت و کشاورزی به منابع طبیعی دستاندازی میکنیم. وقتی بدون ضابطه و احترام به طبیعت، هر نقطهای از زمین را که در زیر آن آب هست حفاری کرده و تا قطره آخر آن را برداشت میکنیم، اکنون باید چندین برابر آن درآمدها و رونقها هزینه جبران خسارت شود؛ تازه اگر بشود جبران کرد.
هر آنچه در سفره و ویترین طبیعت وجود دارد فقط برای ما انسانها فراهم نشده است که هر چیزی و هرچقدر دلمان بخواهد برداریم. چند میلیارد سال از عمر منظومه شمسی و زمین گذشته و طبیعت میلیونها بار دچار تغییر و تحول شده است تا شکل و نظمی که امروز دارد را به خود گرفته است. درست نیست که هر آنچه با عشق در سیاره ما آفریده شده است را به خاطر کم دانشی یا خودخواهی و رفاه بشر در مدتی کوتاه نابود کنیم. رفاه بشر فقط در آرامش و پایداری سیاره زمین ممکن است و بس.
