در حالی که جهان با چالش‌هایی همچون تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های گسترده و رقابت بر سر منابع آب روبه‌روست، بازار مباحث مربوط به «دستکاری اقلیم»، «دزدیدن ابرها» و نقش سامانه‌هایی مانند هارپ در تغییرات آب‌وهوایی داغ‌تر می‌شود و به یکی از بحث‌های جنجالی و پرمخاطب در افکار عمومی تبدیل شده است. در چنین فضایی هر ادعایی درباره امکان مداخله انسانی در سامانه‌های جوی، به‌سرعت توجه جامعه و رسانه‌ها را به خود جلب می‌کند. اما واقعیت علمی این حوزه، پیچیده‌تر و بسیار محدودتر از روایت‌هایی است که گاه در فضای عمومی مطرح می‌شود.
از دهه ۱۹۵۰ تاکنون، مطالعات علمی در زمینه «تعدیل آب‌وهوا» (Weather Modification) عمدتاً بر افزایش بارش، کاهش تگرگ و مه‌زدایی متمرکز بوده است. کشورهایی مانند آمریکا، چین، استرالیا، امارات و روسیه برنامه‌های رسمی «بارورسازی ابرها» را اجرا کرده‌اند؛ اما همه این برنامه‌ها بر یک اصل مشترک استوارند: انسان تنها می‌تواند رفتار یک سامانه را «تقویت» یا «تضعیف» کند، نه اینکه مسیر آن را تغییر دهد یا آن را از منطقه‌ای بردارد و به منطقه دیگر منتقل کند.
دکتر اردکانی در این زمینه معتقد است حرکت ابرها تابع دینامیک جو، بادهای بالایی و گرادیان‌های فشار است؛ پارامترهایی که هیچ فناوری فعلی قادر به جابه‌جایی مستقیم آنها نیست. در کنار این مباحث، پروژه «هارپ» نیز به‌عنوان یکی از جنجالی‌ترین موضوعات سال‌های اخیر مطرح بوده است؛ سامانه‌ای پژوهشی که در ایالت آلاسکا برای مطالعه رفتار لایه یونوسفر طراحی شد.
این پروژه صرفاً توانایی تغییرات محدود و موقتی در بخش‌هایی از یونوسفر را دارد که هزاران کیلومتر بالاتر از محل تشکیل ابرهاست و کوچک‌ترین ارتباطی با ایجاد زلزله، طوفان یا دستکاری مستقیم سامانه‌های بارشی ندارد. با وجود این، در نبود سواد اقلیمی و به دلیل پیچیدگی پدیده‌های جوی، هارپ به مرکز شایعات گسترده‌ای تبدیل شده است.
در حالی که برخی کشورها از فناوری‌های نوین مانند سامانه‌های انتقال بخار آب، بارورسازی‌های هوشمند، لیزرهای جوی یا مدل‌سازی دینامیک پیشرفته استفاده می‌کنند، به اعتقاد پدر علم هواشناسی هیچ‌یک از این تکنیک‌ها توان «دزدیدن» یا «منحرف کردن» یک سامانه بزرگ جوی را ندارند. آنچه واقعاً در جهان انجام می‌شود، مجموعه‌ای از روش‌های محدود، علمی، متکی بر فیزیک ابر و تحت کنترل دقیق است؛ و آنچه انجام نمی‌شود، جابه‌جایی ابرها، ایجاد زلزله یا کنترل کامل آب‌وهوا در مقیاس منطقه‌ای یا جهانی است.
تجربه جهانی از بارورسازی ابرها
دکتر حسین اردکانی، پدر علم هواشناسی ایران در گفت‌وگو با ایسنا با انتقاد نسبت به برخی ادعاهای غیر علمی برای افزایش بارندگی در کشور با گلایه از صداوسیما گفت: رسانه ملی باید میزگردهای علمی را با حضور متخصصانی که سال‌ها در حوزه‌های مختلف از جمله آب و هوا کار کرده‌اند، برگزار کند تا این مسائل به‌طور کارشناسی مطرح شود، نه اینکه به‌صورت خصوصی و پراکنده در این حوزه اظهار نظر صورت گیرد.
اردکانی اظهار کرد: سخت است که بتوان بدون مبنای علمی گفت ابر درست می‌کنیم، می‌بریم و بارندگی ایجاد می‌کنیم. مکانیزم تشکیل ابر مشخص است؛ سیستم فعلی که از روز شنبه وارد ایران شده است، متأسفانه رطوبت زیادی ندارد و ممکن است سواحل کمی بارش داشته باشند، اما وقتی به تهران می‌رسد فقط ابر دیده می‌شود و بارندگی ندارد.
وی با اشاره به تجربه خود در زمینه بارورسازی ابرها در دهه ۴۰ تا ۵۰ افزود: در سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ کانادایی‌ها قصد داشتند پشت سد کرج بارورسازی ابر کنند، چون در آن سال‌ها، چند سالی خشکسالی داشتیم. با آن طرح که در آن زمان ۵۰ میلیون دلار هزینه داشت، مخالفت کردم و همه اطلاعات موردنیاز را به مسؤولان وقت دادیم.
اردکانی، بارورسازی ابرها را کار بسیار مهمی دانست و ادامه داد: در فرآیند بارورسازی ابرها خیلی اهمیت دارد که بدانیم در کجا، در چه دمایی و در چه ارتفاعی باید یدور نقره یا یخ پودر شده و یا کربن مایع پاشید. پاشش کربن مایع هم اکنون در آمریکا استفاده می‌شود؛ کربن مایع را که یک ژاپنی-آمریکایی پیشنهاد داد، بارش را تقویت کرده است.
اردکانی اضافه کرد: علاوه بر اینها هدفگذاری بارش نیز مهم است. چند سال پیش مطالعه کردم که برای گیلان پروژه بارورسازی گرفته بودند، چون خشکسالی داشتند. اما وزارت نیرو بعداً اعلام کرد که بارورسازی انجام شده، اما بارش در قرقیزستان و ترکمنستان رخ داده است! این مسائل تا این اندازه حساس و پیچیده‌اند.
وی درباره طرح پیشنهادی خود برای احیای دریاچه ارومیه نیز توضیح داد: در آن پروژه، همه مسائل به‌دقت در نظر گرفته شده بود؛ اینکه چه سیستمی باید روی منطقه بیاید، توزیع دما چگونه باشد، کریستال‌های یخی چگونه در رقص قطرات آب نقش ایفا کنند. همه اینها علم است؛ علم فیزیک و دینامیک. در چنین پروژه‌هایی باید هدف و تارگت کاملاً روشن و علمی باشد و اجرای کار به‌شدت حساب‌شده انجام شود.
پدر علم هواشناسی ایران با تأکید بر اینکه بارورسازی تنها روی برخی انواع ابر قابل انجام است، نسبت به ساده‌سازی این فرآیند علمی هشدار داد. وی توضیح داد: هر ابری را نمی‌توان بارورسازی کرد. ابرهای پوششی، ابرهای کومولونیفورم و انواع مختلف ابرها وجود دارد و برای هر کدام باید محاسبات دقیق انجام شود. نمی‌شود همین‌طور رفت و پاشش انجام داد و انتظار بارندگی داشت. این‌طور نیست، به خدا قسم.
اردکانی با اشاره به تجربه کشورهای مختلف، گفت: طبق مقالاتی که مطالعه کرده‌ام، اسپانیا و برخی کشورهای اروپایی خیلی این کار را انجام داده‌اند و ایران هم انجام می‌دهد و محققان کانادایی‌ها نیز اعلام کردند با بارورسازی ابرها، ۲۰ درصد بارندگی را افزایش داده‌اند. هر بقالی می‌گوید جنس من ترش نیست، شیرین است و باید دید این ادعاها با چه نوع اندازه‌گیری و با چه روش علمی سنجیده شده است تا واقعیت مشخص شود.
این محقق حوزه هواشناسی ادامه داد: بعضی وقت‌ها ممکن است اصلاً بارندگی طبیعی در راه باشد، اما با مداخله نادرست بارش کم شود و این یعنی اینکه همیشه نتیجه بارورسازی افزایش بارندگی نیست. اگر در دما و ارتفاع نامناسب یدور نقره، یخ پودر شده یا کربن مایع پاشیده شود، ممکن است عکس عمل کند. طبیعت ممکن است خودش بار بدهد و ما باید به آن کمک کنیم، نه اینکه مانع شویم.
اردکانی بر اهمیت شناخت علمی ابرها تأکید کرد و افزود: نوع ابر، میزان کریستال‌های یخ، مقدار قطرات آب ابر سرد و نسبت آب فوق‌سرد همه باید دقیق بررسی شود. اینها مباحث کاملاً علمی و فنی هستند و اگر بهره‌برداری علمی در حد ماکسیمم انجام نشود، ممکن است موجب هدر رفت سرمایه شود.
ابردزدی آری یا خیر
اردکانی در ادامه در خصوص موضوع شبه‌علم بودن ابر دزدی و هارپ، پاسخ داد: ابر دزدی کاملاً بی‌مورد است، واقعاً خدمتتان عرض کنم… ابر دزدی یعنی چه؟ یعنی شما ابر را از جایی به جای دیگر ببرید.
پدر علم هواشناسی ایران، با اشاره به شایعات مربوط به «ابر دزدی» و دخالت انسانی در کاهش یا افزایش بارش در مناطق مختلف، تأکید کرد: این ادعاها پایه علمی ندارد و تنها می‌توان شدت بارش را در یک سامانه تغییر داد، نه مسیر حرکت آن را.
وی با اشاره به یکی از این روایت‌ها، گفت: سیستمی شنیده بودم ـ حالا ممکن است سیاسی یا تبلیغاتی باشد ـ که می‌گفتند یک سال در مسکو هنگام برگزاری یک رژه مهم، بارندگی شدیدی از دریای سیاه به سمت مسکو در حرکت بود و این کشور برای اینکه در روز رژه بارش کمتر باشد، قبل از رسیدن سامانه به مسکو، در مناطق روستایی اطراف، بارش زیادی صورت گرفت و از این طریق وقتی سیستم به مسکو رسید، بارش کمتری داشت و رژه برگزار شد.
اردکانی ادامه داد: اینکه چنین موضوعی چقدر سیاسی، تبلیغاتی یا واقعی بوده، مشخص نیست. اما از نظر علمی، می‌توان ـ همان‌طور که عرض کردم ـ سامانه‌ای را که در حال حرکت است، هدف قرار داد و بارش آن را در نقطه‌ای افزایش داد تا هنگام رسیدن به مقصد، دچار کاهش بارندگی شود، یا حتی بدون بارش از منطقه عبور کند. این نوع تعدیل ممکن است. اما اینکه بخواهیم ابر را از یک منطقه بدزدیم و به منطقه دیگری ببریم، امکان‌پذیر نیست.
وی در توضیح ادعاهای مطرح‌شده درباره ساخت یا جابه‌جایی ابر، گفت: برخی معتقدند می‌توان ابر تولید کرد و آن را به منطقه یا ارتفاعات خاصی منتقل کرد، اما تحقق چنین ادعایی به‌طور کامل به بادهای لایه‌های بالایی جو، جهت و پروفایل باد و همچنین ارتفاع وابسته است. تغییر دادن این جریان‌ها کاری بسیار دشوار است و دینامیک جو عملاً قابل دستکاری نیست. بنابراین امکان تغییر مسیر یک سامانه جوی وجود ندارد.
اردکانی خاطرنشان کرد: ابرها تقریباً همراه با بادهای لایه‌های بالایی جو حرکت می‌کنند. اینکه ابر در چه ارتفاعی قرار دارد و بادِ آن ارتفاع چه جهت و سرعتی دارد، تعیین می‌کند که سامانه به کدام سمت حرکت کند؛ بنابراین امکان تغییر مسیر آن وجود ندارد.
وی در عین حال تأکید کرد: می‌توان تعدیل فیزیکی انجام داد؛ یعنی سامانه را ضعیف‌تر یا قوی‌تر کرد. این کار شدنی است. اما دزدیدن ابر یا تغییر کامل مسیر یک سامانه جوی قابل تعریف و اجرا نیست. سامانه در هر حال به منطقه می‌رسد؛ حالا یا در شکل تعدیل‌شده یا در حالت فعال‌شده، اما تغییر مسیر آن امکان‌پذیر نیست.
افسانه‌هایی که درباره هارپ گفته شد
وی با اشاره به پدیده هارپ، گفت: در پاسخ به این پرسش باید توضیح بدهم که دو کشور ابرقدرت جهان، یعنی روسیه و آمریکا، سامانه‌هایی دارند که با استفاده از آنتن‌های ویژه عمل می‌کنند. روس‌ها این آنتن‌ها را در مناطق سیبری و آمریکایی‌ها در آلاسکا مستقر کرده‌اند. اگر به آلاسکا سفر کنید، متوجه می‌شوید که به‌دلیل گستردگی منطقه، امکان ورود آزادانه به برخی از این بخش‌ها وجود ندارد، زیرا محل استقرار همین آنتن‌های تخصصی است.
اردکانی با بیان اینکه این آنتن‌ها برای تاباندن امواج رادیویی پرفرکانس به لایه یونوسفر طراحی شده‌اند، توضیح داد: این سامانه‌ها تنها می‌توانند بخش کوچکی از لایه یونوسفر را برای مدت کوتاه گرم کنند و تغییرات محدودی در رفتار امواج رادیویی ایجاد کنند. فرایندهای مرتبط با یونوسفر پیچیده است، اما برخلاف برخی برداشت‌ها، این گرمایشِ محدود به‌معنای تولید یا انتقال انرژی به نقاط خاص روی زمین نیست و کاربرد آن بیشتر در زمینه‌های پژوهشی و مخابراتی است.
وی گفت: در آن زمان مطرح شد که زلزله شدید اقیانوس آرام – همان رخداد ۹.۲ ریشتری که منجر به امواج مرگبار شد و تا ژاپن پیش رفت – ممکن است به چنین سامانه‌هایی نسبت داده شده باشد. آن امواج حتی یک جزیره بزرگ را تحت‌تأثیر قرار داد. برخی گمانه‌زنی‌ها مطرح می‌کردند که این رخداد ممکن است نتیجه آزمایش چنین فناوری‌هایی باشد، اما این ادعا بسیار بعید است و شواهد قطعی برای آن وجود ندارد.
این محقق هواشناسی تاکید کرد: اینکه این انرژی در نهایت در کجا و چگونه به‌کار گرفته می‌شود، معمولاً در حوزه مسائل سیاسی و امنیتی قرار می‌گیرد و من در آن زمینه ورود ندارم. فقط از جنبه فیزیکی می‌توانم بگویم که اصول این فناوری وجود دارد و هر دو کشور روسیه و آمریکا روی آن کار کرده‌اند. مدل‌های هواشناسی نیز در این زمینه بررسی‌هایی داشته‌اند.
وی درباره چشم‌انداز اقلیمی کشور، اظهار کرد: ایران در سال‌های آینده به سمت شرایط خشک‌تر حرکت می‌کند، اما این روند مطلق و یک‌خطی نیست. برای تحلیل دقیق باید دست‌کم دوره‌ای ۵۰ ساله را بررسی کرد. سازمان هواشناسی می‌تواند با استخراج داده‌ها و ارائه نمودارهای مربوط، نشان دهد در چه سال‌هایی کم‌بارشی داشته‌ایم، چه سال‌هایی در حد نرمال بوده‌ایم و چه دوره‌هایی بارندگی بالاتر از میانگین ثبت شده است.
وی افزود: وقتی میانگین ۵۰ ساله را در نظر بگیریم، می‌توانیم دوره‌های زمانی پربارش، نرمال و کم‌بارش را مشخص کنیم. اما متأسفانه یکی از مشکلات این است که برخی موضوعات تحقیقاتی مهم اصلاً پیگیری نمی‌شود. برای نمونه، موضوعاتی مانند «شار حرارتی» که بارها بر اهمیت آن تأکید کرده‌ام، باید به‌صورت جدی در سازمان بررسی شود؛ اما به نظر می‌رسد نیرو یا برنامه‌ریزی لازم برای چنین پژوهش‌هایی وجود ندارد.
اردکانی با بیان اینکه بنابراین برای من دشوار است که به طور قطعی بگویم آیا کشور به سوی خشکسالی می‌رود یا ممکن است دوره‌های پربارش هم داشته باشیم، اضافه کرد: در یک نگاه کلی، بارندگی ما کم است، اما احتمال دارد یکی دو سال بارش‌ها بالاتر از میانگین قرار گیرد و چند سال بعد دوباره به زیر میانگین سقوط کند.
وی با اشاره به ضرورت مدیریت منابع آبی با تاکید بر اینکه مدیریت صحیح یعنی توجه به سال‌هایی که الگوهای بارش دچار نوسان می‌شوند مانند سال‌هایی مثل ۱۳۸۶، ۱۳۹۷ یا ۱۳۹۸ که بارش‌های شدید داشتیم، گفت: هواشناسی دوره‌هایی دارد که ماهیت بازگشتی دارند. دو سال پیش شاهد بارش‌های تابستانی غیرمعمول بودیم. مشابه همین پدیده در سال ۱۳۳۵ رخ داده بود، همان سالی که من تحقیقاتم را در بریتانیا انجام می‌دادم. بر اساس همان الگو اعلام کردم که بارش‌های تابستانی ممکن است تکرار شود و همین‌طور هم شد؛ پس از ۶۵ سال دوباره بارش‌های موسمی تابستانی اتفاق افتاد.
اردکانی اظهار کرد: به همین دلیل تأکید می‌کنم که این دوره‌های بازگشتی وجود دارند، هرچند پیش‌بینی دقیق زمان وقوعشان دشوار است. بنابراین نمی‌توان گفت کشور دائماً به سمت خشکسالی می‌رود؛ ممکن است هر چند سال یک‌بار دوره‌های پربارش کوتاه‌مدت داشته باشیم. اما در همان دوره‌های پربارش نیز باید برای سال‌های کم‌بارش برنامه‌ریزی کنیم.
وی ادامه داد: اکنون واقعاً در وضعیت بحرانی قرار داریم و این موضوع هم برای مردم و هم برای مسئولان نگرانی ایجاد کرده است. آقای رئیس‌جمهور نیز به‌حق نگران این وضعیت هستند. متأسفانه یا به دلیل ضعف مدیریت یا به این دلیل که سازمان هواشناسی نتوانسته آن‌طور که باید جایگاه خود را نشان دهد و برنامه‌ریزی‌های لازم را ارائه کند، به نقطه‌ای رسیده‌ایم که بحران جدی شکل گرفته است.
اردکانی تأکید کرد: با این حال از مردم می‌خواهم نگران نباشند. امیدوارم با مدیریت درست، به‌ویژه از ابتدای دهه دوم آذر، بارندگی‌ها به‌تدریج آغاز شود. مدل‌هایی که بررسی کرده‌ام، چنین روندی را نشان می‌دهد و اگر مفروضات به‌درستی محقق شود، زمستان و بهار می‌توانند تا حدی به ما کمک کنند تا از نگرانی فعلی خارج شویم.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.
